Lata walki i lata budowy. Niełatwe początki II Rzeczypospolitej

Materiały dydaktyczne dla nauczycieli i uczniów szkół średnich

„Wojna powszechna za wolność ludów”, której tak bardzo pragnął Adam Mickiewicz, wreszcie nadeszła. Wybuch światowego konfliktu w 1914 roku dał Polakom nadzieję na odzyskanie niepodległości po ponad stu latach niewoli. Przywódcy polityczni, wywodzący się z różnych obozów ideowych, podjęli działania wojskowe i dyplomatyczne, które miały przyczynić się do odbudowy państwa polskiego. Gdy wreszcie po czterech latach krwawych zmagań nastąpił wyczekiwany przez wszystkich pokój, z wolna zaczęła się odradzać – jak Feniks z popiołów – Polska. Jej budowniczowie musieli się zmierzyć z całym szeregiem przeciwności. O granice trzeba było walczyć zarówno na polach bitew, jak i przy stołach, przy których prowadzono trudne negocjacje. Odtworzenia wymagał zniszczony i podzielony przez dekady zaborów system gospodarczy. Należało skonsolidować zróżnicowane, wielonarodowe społeczeństwo. Żmudnym wysiłkom sekundowali artyści, którzy swymi dziełami komentowali nową rzeczywistość.

Do wspólnego – mogłoby się zdawać – celu, którym było odzyskanie niepodległości, wiodły różne drogi. Zwolennicy Józefa Piłsudskiego postanowili walczyć z bronią w ręku u boku państw centralnych, przeciwko rosyjskiemu zaborcy. Stronnicy Romana Dmowskiego uważali, że zwycięstwo osiągną państwa trójporozumienia, dlatego konsekwentnie współpracowali najpierw z Rosją, a następnie z Francją, Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi. Wysiłkowi militarnemu konkurujących ze sobą obozów towarzyszyły zabiegi dyplomatyczne, w których najlepsze efekty osiągnęli narodowi demokraci. To ich prognozy co do efektów wojny były trafne. Tło rywalizacji politycznej stanowiły niewyobrażalne cierpienia zwykłych ludzi. Miliony cywilów na co dzień doświadczały głodu, chorób, wygnańczej poniewierki.

Alegoria Polski zakutej w kajdany. Piąty listopada 1916 roku, ilustracja z albumu Józefa Rapackiego, Pro memoria. Prusak w Polsce (19151918), Warszawa 1919, litografia, Muzeum Warszawy

Klęska Niemiec i Austro-Węgier oraz rewolucje w Rosji, które doprowadziły do upadku caratu i przejęcia władzy przez bolszewików, umożliwiły odbudowę suwerennej Rzeczypospolitej. Samo proklamowanie niepodległości niczego jeszcze nie przesądzało. Skrawek terytorium pozostający w końcu 1918 roku pod kontrolą Naczelnika Państwa i powołanego przezeń rządu był jedynie zalążkiem państwa. O granicę z Niemcami, odpowiadającą choćby w części polskim aspiracjom, toczono walki w powstaniu wielkopolskim i trzech powstaniach śląskich, a także wytrwale negocjowano podczas konferencji wersalskiej. Granica na wschodzie aż do 1921 roku płonęła. Wojny z Ukrainą i Rosją Radziecką oraz konflikt z Litwą angażowały znaczne siły młodego państwa i przyniosły wiele ofiar. Deklarujący wsparcie dla odradzającej się Polski politycy zachodni nie spieszyli się ze znaczniejszą pomocą.

Sztandar polskich ochotników w Legii Cudzoziemskiej, niemy świadek walk na froncie zachodnim. Nawet dziś, pomimo zabiegów konserwatorskich, doskonale widać przestrzeliny od niemieckich kul; jest ich ponoć 34, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, fot. Pracownia Fotograficzna MWP

A jednak się udało! II Rzeczpospolita rozpoczęła swój byt. Początki były jednak dramatyczne. Władze musiały stawić czoło zatrważającej sytuacji zdrowotnej i sanitarnej. Szalały epidemie zbierające krwawe żniwo. Gospodarka leżała w gruzach, zniszczona przez działania wojenne i rabunki dokonywane przez wycofujących się Rosjan i okupujących ziemie polskie Niemców. Od podstaw trzeba było stworzyć system walutowy, przeciwstawiając się przy tym rujnującej obywateli inflacji. Samo kształtowanie ustroju napotkało poważne przeszkody. Choć udało się zawrzeć kompromis pozwalający na uchwalenie konstytucji, to już wybór pierwszego prezydenta zakończył się tragicznie – zabójstwem głowy państwa. Wznoszenia fundamentów niepodległości nie ułatwiał wielonarodowy charakter państwa, z którym nie utożsamiali się wszyscy obywatele.

Henryk Kuna, Rytm, 1921, Muzeum Rzeźby im. Xawerego Dunikowskiego, oddział Muzeum Narodowego w Warszawie, fot. Muzeum Narodowe w Warszawie

Nawet w tych pełnych napięć i konfliktów latach rozwijały się sztuka i kultura. Artyści tworzyli dzieła o charakterze patriotycznym, towarzyszące staraniom o odzyskanie niepodległości, jak i takie, które miały osobisty, a przez to bardziej uniwersalny wydźwięk. Dorobek polskich twórców doceniano za granicą, zdobywając tym samym sympatię dla młodego państwa.

Plakat propagandowy „My głosujemy za Polską!”, 1921 r., Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach, źródło: strona muzeum

Pakiet, który przedstawiamy Państwu, zawiera materiały poświęcone I wojnie światowej i początkom II Rzeczypospolitej. Rekomendowane w nim materiały z portalu HISTORIA: POSZUKAJ dotyczą wydarzeń, postaci i zjawisk z tego okresu. Znaczna część artykułów odnosi się do eksponatów z kolekcji polskich muzeów – dzieł sztuki, militariów, przedmiotów codziennego użytku. Pragniemy zwrócić uwagę, że źródła materialne mogą stanowić ważny element nauczania historii. Pozwalają one na zbudowanie opowieści, która przybliża przeszłość, zbyt często kojarzoną z suchymi faktami.

Adam Bunsch, Karabinowa kula, 1929, Muzeum Narodowe w Warszawie, licencja PD, źródło: cyfrowe MNW

Niniejsze opracowanie składa się z czterech części oraz propozycji ćwiczeń ułatwiających usystematyzowanie i powtórzenie materiału. W części I zebraliśmy teksty dotyczące działań Polaków podczas I wojny światowej. Prezentujemy artykuły poświęcone zarówno czynowi legionowemu, jak i walkom Armii Polskiej we Francji pod dowództwem generała Józefa Hallera. Nasi autorzy zwrócili także uwagę na losy ludności cywilnej – mieszkańców ziem okupowanych przez Niemców, uchodźców, milionów cywilów dotkniętych epidemią grypy. Część II pakietu odnosi się do bogatej i złożonej problematyki kształtowania granic odrodzonego państwa. Snując opowieści o niezwykłych eksponatach muzealnych, przybliżamy dzieje powstania wielkopolskiego i powstań śląskich, wojny bolszewickiej i konfliktu z Litwą o Wileńszczyznę, a także przypominamy zabiegi dyplomatyczne podejmowane przez polskich przedstawicieli w Wersalu. W części III znalazły się artykuły składające się na obraz początków odrodzonej państwowości i zarysowujące jej wieloetniczną panoramę. Umożliwiają one bliższe przyjrzenie się tworzeniu zrębów ustroju i pierwszym konfliktom politycznym, a także zapoznanie się z przezwyciężaniem poważnych problemów – natury zdrowotnej i gospodarczej. Rekomendujemy ciekawe charakterystyki zabytków z kolekcji muzealnych, pozwalające na zwrócenie uwagi na bogactwo i zróżnicowanie kulturowe odrodzonego państwa. Natomiast część IV została poświęcona kulturze niepodległej Polski – zarówno tej wysokiej, jak i cieszącej się popularnością wśród milionów obywateli. Niezależnie od proponowanych w niniejszym opracowaniu materiałów zapraszamy do sięgnięcia także do innych tekstów na portalu HISTORIA: POSZUKAJ, zamieszczonych w zakładkach WIEDZA i ŚCIEŻKI HISTORII. Szczególnej uwadze polecamy publikację pod tytułem Podjąć wyzwanie! II Rzeczpospolita na drodze do nowoczesności. Wydawnictwo w PDF jest dostępne bezpłatnie na stronie portalu HISTORIA: POSZUKAJ w zakładce PUBLIKACJE. Wersję papierową można otrzymać po przesłaniu wiadomości na adres: historiaposzukaj@nimoz.pl.

Pobierz:
Lata_walki_i_lata_budowy._Nielatwe_poczatki_II_Rzeczypospolitej.pdf

Sprawdź swoją wiedzę:

Posłuchaj podcastów:

Pierwsze złoto olimpijskie dla Polski. Występ Haliny Konopackiej na igrzyskach w Amsterdamie w 1928 roku

„Rozdyndałem się do głębi”. Nagroda Nobla dla Władysława Reymonta

Cekiny na tanecznym parkiecie. Międzywojenna suknia do tańca z Muzeum Warszawy

Lekcja on-line:

Lance do boju, szable w dłoń! Polacy przeciw bolszewikom

Powrót
drukuj wyślij facebook