Podwójne urodziny złotego – 1919 i 1924

Jak powstała waluta niepodległej Polski

Marki polskie i marki niemieckie, korony austriackie, ruble rosyjskie, hrywny i karbowańce ukraińskie, marki wschodnie i ruble niemieckie… To nie jest lista z witryny dworcowego kantoru. To nazwy walut, które były w obiegu na ziemiach polskich w momencie odzyskiwania niepodległości. Posługiwano się także dolarami amerykańskimi, frankami szwajcarskimi i funtami brytyjskimi. Odradzające się państwo musiało stawić czoło nadzwyczajnemu wyzwaniu – uporządkowaniu stosunków pieniężnych.

 

W chwili wybuchu I wojny światowej w każdym z trzech zaborów obowiązywała inna waluta. W zaborze rosyjskim – ruble i kopiejki, w pruskim – marki i fenigi, w austriackim – korony i halerze. Przebieg działań zbrojnych zmienił tę sytuację. W 1915 roku pod okupacją niemiecką i austriacką znalazła się większość terytoriów dawnej Rzeczypospolitej. Niemcy i Austro-Węgry aktem z 5 listopada 1916 roku zapowiedziały powołanie Królestwa Polskiego. Wkrótce potem niemiecki Zarząd Generał-Gubernatorstwa Warszawskiego utworzył Polską Krajową Kasę Pożyczkową (PKKP), która latach 1917–1918 wprowadziła do obiegu marki polskie równe wartości marek niemieckich. Według Tadeusza Kałkowskiego „Graficzne opracowanie banknotów, dokonane przy współpracy polskich plastyków, miało dopomóc do zdobycia zaufania ludności. […] na wszystkich nominałach Orzeł polski na czerwonym tle, otoczony polskim tekstem, dawał złudzenie samoistnej polskiej waluty. […] Nowy pieniądz nie zadowolił społeczeństwa”.

Banknot 10 marek polskich, emitowany przez Polską Krajową Kasę Pożyczkową, 1917, Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, licencja PD, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Marka polska nie była jedynym pieniądzem, którym pod koniec Wielkiej Wojny posługiwali się mieszkańcy ziem polskich. W Wielkopolsce i na Pomorzu wciąż używano marek niemieckich. Na ziemiach północno-wschodnich niemieccy okupanci wprowadzili papierowe ruble Banku Wschodniego. W Galicji Zachodniej obowiązywały korony austriackie, a w Galicji Wschodniej – hrywny ukraińskie. W obiegu znajdowały się także banknoty i monety zastępcze emitowane przez przedsiębiorstwa, majątki ziemskie, gminy i powiaty.

Banknot 100 złotych z datą emisji 28 lutego 1919 roku, wprowadzony do obiegu 28 kwietnia 1924 roku, awers, Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, licencja PD, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Z trudnym do wyobrażenia chaosem musiały zmierzyć się władze niepodległej Polski. Już 7 grudnia 1918 roku Naczelnik Państwa Józef Piłsudski wydał dekret, w którym uznawał PKKP za jedyną polską instytucję odpowiedzialną za emisję waluty. Po wyczerpaniu zapasów banknotów przygotowanych jeszcze pod kontrolą Niemców, rozpoczęto druk nowych biletów. Umieszczono jednak na nich informację, że „państwo polskie przyjmuje odpowiedzialność za wymianę niniejszego biletu na przyszłą polską walutę”.

Banknot 10 złotych z datą emisji 28 lutego 1919 roku, wprowadzony do obiegu 28 kwietnia 1924 roku, awers, Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Nowy pieniądz był stopniowo wprowadzany na terytorium Polski. W listopadzie 1919 roku Sejm Ustawodawczy postanowił zastąpić markę niemiecką marką polską w byłym zaborze pruskim, w grudniu tegoż roku – zdecydował o wymianie koron na marki polskie w byłym zaborze austriackim. W kwietniu 1920 roku wycofano z obiegu carskie ruble rosyjskie. Najdłużej obce monety i banknoty kursowały na Górnym Śląsku. Wprawdzie konwencja z 1922 roku przewidywała, że w obiegu ma pozostać do 1937 roku marka niemiecka, ale wobec drastycznego spadku jej wartości rząd polski zdecydował o wprowadzeniu marki polskiej.

Banknot 10 złotych z datą emisji 28 lutego 1919 roku, wprowadzony do obiegu 28 kwietnia 1924 roku, rewers, Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Żmudnemu ujednolicaniu systemu pieniężnego towarzyszyła galopująca inflacja – spadek wartości pieniądza. Jak podaje Józef Andrzej Szwagrzyk, w 1918 roku pół kilograma chleba kosztowało w Warszawie 3 marki polskie, w 1920 – 5 marek, w 1921 – 35 marek, a w 1923 – 600 marek polskich. Tadeusz Kałkowski podkreśla, że ceny drastycznie poszły w górę w 1923 roku. W maju za chleb płacono już 1000 marek, we wrześniu – 16 000, w grudniu – 96 000! Ekspresowy wzrost cen wymagał drukowania banknotów o astronomicznych nominałach. Tadeusz Kałkowski zwraca uwagę, że „Gdy do końca roku 1919 wystarczał najwyższy banknot tysiącmarkowy, to do końca 1921 roku były potrzebne banknoty 5000 marek polskich, do końca 1922 już 50 000 marek i wreszcie do końca 1923 roku banknoty aż dziesięciomilionowe”.

Banknot 10 milionów marek polskich, emitowany przez Polską Krajową Kasę Pożyczkową, 1923, licencja PD, źródło: Wikimedia Commons

Władze polskie zdawały sobie sprawę z dramatycznej sytuacji. Absolutną konieczność stanowiło ustabilizowanie pieniądza, co dałoby poczucie bezpieczeństwa przedsiębiorcom i zwykłym obywatelom. Józef Piłsudski, pod wpływem ministra skarbu Józefa Englicha, już 5 lutego 1919 roku wydał dekret o wprowadzeniu nowej waluty. Miała nosić nazwę „lech”. Nie przypadło to do gustu większości parlamentarnej, która 28 lutego – uchylając dekret Naczelnika Państwa – postanowiła, że „Jednostka monetarna polska ma nazwę «złoty», którego setna część nazywa się «grosz»”. Na brzęk swojskich złotówek w portfelach jednak trzeba było jeszcze poczekać.

Banknot 500 złotych z datą emisji 28 lutego 1919 roku, wprowadzony do obiegu 28 kwietnia 1924 roku, awers, Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Reforma pieniężna miała zostać przeprowadzona w oparciu o zasoby przyszłego Banku Polskiego. Zadanie ich gromadzenia otrzymał powołany jeszcze w styczniu 1919 roku przez rząd Ignacego Jana Paderewskiego Urząd Skarbu Narodowego, wspomagany przez Pocztową Kasę Oszczędności. Skupowano złote ruble, marki, korony i franki szwajcarskie, przedmioty wykonane z kruszców i kamieni szlachetnych. Ofiarnością wykazali się także obywatele. Czas płynął…

Banknot 500 złotych z datą emisji 28 lutego 1919 roku, wprowadzony do obiegu 28 kwietnia 1924 roku, rewers, Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Pod koniec 1923 roku budżet państwa borykał się z ogromnym deficytem, a inflacja sięgnęła zenitu. W grudniu 1919 roku za dolara amerykańskiego płacono 120 marek polskich, trzy lata później – 17 850 marek, w Sylwestra 1923 roku jeden dolar wart był 6 400 000 marek! Na szczęście właśnie w tym momencie, 19 grudnia 1923 roku na czele Rady Ministrów stanął Władysław Grabski.

Władysław Grabski, prezes Rady Ministrów i minister skarbu w latach 1923–1925, licencja PD, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Nowy premier zapowiedział w exposé zrównoważenie budżetu i przeprowadzenie reformy walutowej. W ruch poszła machina ustawodawcza, rozpoczęto prace organizacyjne. Zgodnie z ustawą z 1919 roku centralny bank emisyjny miał nosić nazwę Bank Polski. Postanowiono, że będzie to forma spółki akcyjnej, co zapewni mu niezależność od władz państwowych. 28 kwietnia 1924 roku Bank rozpoczął działalność, a jego pierwszym prezesem został Stanisław Karpiński.

Banknot 20 złotych z datą emisji 28 lutego 1919 roku, wprowadzony do obiegu 28 kwietnia 1924 roku, awers, Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Zgodnie z rozporządzeniem prezydenta Stanisława Wojciechowskiego z 14 kwietnia 1924 roku zadaniem Banku Polskiego było wprowadzenie nowej waluty. Do 1 lipca 1924 roku przeprowadzono wymianę pieniędzy. Za 1 800 000 marek otrzymywano 1 złotego, który „dzielił się na 100 groszy i miał wartość 0,3226 grama złota próby 900/1000” – podobnie jak frank szwajcarski. Za jednego dolara amerykańskiego płacono 5,18 złotego. Do obiegu trafiły banknoty, które – wydrukowane zawczasu za granicą – czekały gotowe od 1919 roku.

Banknot 20 złotych z datą emisji 28 lutego 1919 roku, wprowadzony do obiegu 28 kwietnia 1924 roku, rewers, Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Kolekcję „biletów bankowych” posiada Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju. Warto zwrócić uwagę na motywy, które wykorzystano w ówczesnej emisji. Awers nominałów 10, 20, 50, 100 i 500 złotych zdobił portret Tadeusza Kościuszki. Na rewersie każdego z banknotów znalazło się godło państwowe – Orzeł Biały w koronie. Interesującym detalem, umieszczonym na rewersie banknotu 10-złotowego i awersie 500-złotówki, był kaduceusz. Znana z mitologii greckiej i rzymskiej laska Hermesa (Merkurego), ozdobiona skrzydłami, stanowiła symbol handlu i pokoju, a wijące się wokół niej węże oznaczały mądrość i równowagę. Rewers 10-złotówki był szczególnie ozdobny: wokół kaduceusza umieszczono pęczniejące od ziaren kłosy, z rogów obfitości wysypały się dojrzałe owoce, a solidne koło zębate zapowiadało pomyślny rozwój gospodarki. Tak oto na banknotach połączono wątek tradycji patriotycznej (Kościuszko) z przesłaniem pragmatycznym – ekonomicznym. Projekty banknotów 10, 20 i 50-złotowych powstały i zostały wydrukowane w Banque de France w Paryżu, a 100 i 500-złotówki – w firmie Waterlow et Sons Ltd. w Londynie. Weszły one do obiegu w 1924 roku.

Moneta 10 groszy z datę emisji 1923, wprowadzona do obiegu 28 kwietnia 1924 roku, awers, licencja PD, Wikimedia Commons

Mennica Państwowa w Warszawie rozpoczęła produkcję pierwszych polskich monet w 1924 roku. Narodziny złotego, rozpoczęte decyzją Sejmu Ustawodawczego z 28 lutego 1919 roku, zakończyły się pomyślnie 28 kwietnia 1924 roku. Obywatele Rzeczypospolitej doczekali się własnych pieniędzy.

Ewa Olkuśnik

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Pałac Kronenberga w Warszawie
Polki przy urnach, Polki w parlamencie. Przyznanie praw wyborczych obywatelkom Polski
Kompozytor w Poznaniu wywołuje powstanie

"Żądamy polskich powiatów Górnego Śląska…". Wystąpienie Wojciecha Korfantego w Reichstagu

Śląski bój o przyszłość. III Powstanie Śląskie
My głosujemy za Polską! Polski plakat propagandowy ze zbiorów Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach

Bilety skarbowe, czyli pierwsze polskie pieniądze papierowe ze zbiorów Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu

 

Sejmowa burza i konstytucyjny kompromis. Uchwalenie Konstytucji marcowej 1921 roku

„Koło”, „patyk”, „kafel” – awangarda na banknocie nie do końca zrozumiana. Najbardziej kontrowersyjny powojenny polski banknot z kolekcji Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju

Najbardziej prestiżowy i jeden z najrzadszych…O banknocie 1000 złotych z czasów insurekcji kościuszkowskiej w zbiorach Muzeum Papiernictwa w Dusznikach-Zdroju