Francuski Książę królem Polski

Pierwsza wolna elekcja

W roku 1572 zmarł ostatni władca z dynastii Jagiellonów Zygmunt August. Rzeczpospolita stanęła przed koniecznością wyboru nowego monarchy. Niezbędne było ustalenie zasad, według których miano wyłonić nowego króla.

W styczniu 1573 r. sejm konwokacyjny w Warszawie ustanowił generalne zasady przyszłej wolnej elekcji. Przede wszystkim uchwalił, że odtąd na elekcji króla będzie obowiązywać zasada „viritim”, czyli uczestniczyć będzie mógł osobiście każdy szlachcic, a głosy będą liczone indywidualnie; że „interrexem” będzie prymas, czyli arcybiskup gnieźnieński, będzie on przewodniczył elekcji, mianował i koronował elekta. Marszałek, rywal arcybiskupa do funkcji „interrexa”, będzie ogłaszał zwycięzcę – nowo wybranego króla. Na koniec sejm przyjął ważny dokument, który miał zagwarantować wolność i pokój religijny, akt konfederacji warszawskiej.

Akt konfederacji Warszawskiej, Zbiory Archiwum Akt Dawnych w Warszawie, licencja PD, Wikimedia Commons

Sejm wyznaczył datę i miejsce pierwszej elekcji: kwiecień 1573 r., wieś Kamień pod Warszawą, na prawym (praskim) brzegu Wisły. Szczegółowe zasady, jakie miały obowiązywać na przyszłość, zostały ustalone dopiero w trakcie pierwszej wolnej elekcji.

Szlachta z Mazowsza przybyła na elekcję tłumnie, jednak z innych województw, zwłaszcza tych dalszych, dużo mniej licznie, zaś województwo poznańskie i kaliskie przysłało tylko posłów. Według szacunków współczesnych historyków pod Warszawę przybyło zaledwie 6-7 tys. szlacheckich wyborców (dawnie historycy szacowali, że w elekcji uczestniczyło około 40 tys. szlachty).

5 kwietnia 1573 r. w niedzielę na zamku warszawskim zebrał się senat na naradę, „jakim sposobem zacząć ten akt chwalebny elekcyi”. Następnego dnia, 6 kwietnia, zaczęły się obrady na polu elekcyjnym. Szlachta ustawiła się w województwach wokół „okopu”, wału ziemnego okalającego plac. Na placu stanęła „szopa”, czyli namiot, w którym obradował senat. Senatorowie chcieli zdominować wybory, jednak szlachta samorzutnie na samym początku wybrała deputatów w równej liczbie z każdego województwa, którzy mieli w „okopie” uczestniczyć w obradach, przysłuchiwać się przedstawicielom pretendentów, następnie relacjonować przebieg obrad pozostałej szlachcie. Tak uformował się sejm elekcyjny – pierwszy etap każdej wolnej elekcji. Jego właściwe obrady zaczęły się dopiero 14 kwietnia po przybyciu szlachty litewskiej.

Jan Matejko, Potęga Rzeczypospolitej u zenitu, z cyklu "Dzieje Cywilizacji w Polsce", 1889, Zamek Królewski w Warszwie, depozyt Muzeum Narodowego w Warszawie, licencja PD, Wikimedia Commons

Drugim etapem było liczenie głosów. Senatorowie i deputaci wracali do swoich województw, wówczas prymas objeżdżał pole elekcyjne i zbierał głosy. Zbieranie głosów trwało do 9 maja, po ich zliczeniu okazało się, że wygrał kandydat francuski, książę Henryk Walezy, brat króla Francji Karola IX.

Teodor Axentowicz, Poselstwo polskie u Henryka Walezjusza. Dwa światy, ok. 1910, fot. cyfrowe MNW, Muzeum Narodowe w Warszawie

Sejm elekcyjny nie chciał bez gwarancji prawnych przekazywać panowania nowemu monarsze. Przygotował dwa dokumenty: tzw. artykuły henrykowskie (zbiór zasad ustrojowych demokracji szlacheckiej) i „pacta conventa” (indywidualne zobowiązania nowego monarchy). „Jeśli nie przysięgniesz, nie będziesz panował” – te słowa miał usłyszeć Henryk Walezy od polskiego poselstwa. Zasady przyjęte podczas pierwszej elekcji obowiązywały przez następne stulecia. Według nich wybierano kolejnych królów elekcyjnych, którzy zaprzysięgali „artykuły henrykowskie” i „pacta conventa”.

Krzysztof Kowalewski

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Warszawa woj. mazowieckie
Tajemnicza śmierć książąt mazowieckich
Pierwszy Most na Wiśle. Cud techniki XVI wieku
Nipokorne miasto. Wojna króla Stefana Batorego z Gdańskiem