Krzyżacy budowali swoje państwo w Prusach drogą podboju. Jednak jego stabilność zależała od skutecznie przeprowadzonej akcji kolonizacyjnej. Ramy prawne tej akcji stworzył przywilej chełmiński. Był on swoistą ustawą zasadniczą dla poddanych państwa zakonnego.
Najstarsze zręby krzyżackiego państwa powstały w ziemi chełmińskiej. W 1233 r. Krzyżacy sprowadzili pierwszych osadników i założyli pierwsze miasta: Chełmno i Toruń. 28 grudnia 1233 r. wielki mistrz krzyżacki Herman von Salza nadał dla Chełmna przywilej lokacyjny (dotyczył on równocześnie Torunia). Jego pierwotny tekst spłonął jednak w pożarze powstającego miasta. W 1251 r. mistrz krajowy odnowił przywilej chełmiński, wystawiając odrębne dokumenty dla Chełmna i dla Torunia.
Ratusz w Chełmnie, fot. Lopcio, licencja CC BY-SA 3.0 pl, Wikimedia Commons
Przywilej stwarzał osadnikom korzystne warunki. Wolni mieszczanie płacili niewielki czynsz zwierzchniemu panu (najczęściej Zakonowi Krzyżackiemu, a jeśli miasto było w dobrach biskupich – biskupowi). Ich wspólnota miejska posiadała szeroką autonomię: rządy sprawował burmistrz i rada miejska, a sądy sprawowało kolegium ławników. Skład kolegialnych instytucji był uzupełniany przez kooptację (co roku 1/3 składu). Zakon zastrzegał podział kar sądowych między siebie i miasto. Obowiązywało prawo magdeburskie (najpopularniejsze wśród lokowanych miast), jednak w niektórych punktach zmodyfikowane: np. kobiety mogły dziedziczyć na równych prawach z mężczyznami.
Przywilej gwarantował też uprawnienia ekonomiczne, między innymi zwolnienia z ceł. Wprowadzał odrębny system miar i wag (łan, łokieć, pręt, korzec) i własną stopę menniczą (grzywna chełmińska). Do dziś zachował się tzw. pręt chełmiński (wzorcowa miara dł. 432,5 cm). Jest on przymocowany do ściany ratusza w Chełmnie. Zakon zobowiązywał się, ze nie będzie nabywał w mieście nieruchomości. Także swoje zamki wznosił poza murami miast, czasem tylko przylegały one do miejskich murów.
Pręt chełmiński umieszczony na ścianie ratusza w Chełmnie, fot. C5, licencja CC BY-SA 3.0 pl, Wikimedia Commons
Prawo chełmińskie dotyczyło także rycerzy i chłopów, zawierało bowiem regulacje dotyczące posiadania ziemi. Osadnikom gwarantowało dziedziczną dzierżawę z niewielkim czynszem oraz określało obowiązki (także wojskowe) wobec Zakonu Krzyżackiego. Stało się wzorcem dla lokacji kolejnych miast i wsi w państwie krzyżackim, a także w sąsiednim krajach, zwłaszcza na Mazowszu. Ogółem na prawie chełmińskim lokowano ponad 200 miast i wielokrotnie więcej wsi.
Każdy wielki mistrz krzyżacki musiał potwierdzać akt nadania przywileju chełmińskiego w trakcie podniosłej ceremonii. Uroczysty pochód kroczył przed oblicze wielkiego mistrza, otwierali go prałaci z zapalonymi świecami, za nimi podążali mieszczanie i rycerze z wyciągniętymi ostrzem do góry mieczami, którzy otaczali wnoszony przywilej chełmiński.
Po klęsce grunwaldzkiej Krzyżacy desperacko usiłowali odbudować swoją potęgę, dążyli do zwiększenia swoich dochodów i naruszali reguły prawa chełmińskiego. Było to jedna z przyczyn powstania Związku Pruskiego, a w dalszej konsekwencji wojny trzynastoletniej. Państwo krzyżackie upadło, ale prawo chełmińskie aż po schyłek epoki nowożytnej regulowało życie wielu miast i wsi.
Krzysztof Kowalewski
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU