Humanistka w trudnych czasach

Maria Ossowska – uczona i obywatelka

„Jestem dziś z siebie niezadowolona, bo program dnia mi się źle układa. […] Zamiast o wpół do ósmej, jak zwykle, wstałam o godzinę później, co naruszyło mi wszystkie projekty. […] Przez obrzydliwe lenistwo przemarnowałam cały ranek i złoszczę się okropnie. Mam wykład o dwunastej, na którym chcę być, a przedtem nie zdążę już nic zrobić”.

 

Dyscyplina, dokładnie zaplanowany czas, wyrzuty sumienia spowodowane niemożnością zrealizowania narzuconych sobie zadań… List młodej doktor filozofii Marii Niedźwieckiej, pisany w Londynie w grudniu 1922 roku do przyszłego męża, wiele mówi o postawie i charakterze przyszłej wielkiej uczonej. Urodziła się 16 stycznia 1896 roku w Warszawie. Studiowała filozofię na Uniwersytecie Warszawskim (UW), gdzie – mając 25 lat – uzyskała stopień doktora. Studia kontynuowała na paryskiej Sorbonie. W latach 1923–1928 była starszym asystentem przy Seminarium Filozoficznym UW. W 1924 roku poślubiła filozofa Stanisława Ossowskiego.

Ossowscy tworzyli niezwykłą parę. Łączyło ich nie tylko wielkie uczucie, ale przede wszystkim wspólnota intelektualna. Maria wyznawała w listach do przyszłego męża, jak ważna była dla niej działalność naukowa. „[…] A najwięcej lękam się dla Ciebie mojego egoizmu naukowego. […] Czuję w sobie od tej strony jakieś zupełnie nieobliczalne potencje i zupełnie przerażającą potęgę. Czy potrafimy nasze życie tak skoordynować, żebym Ci od tej strony właśnie nie wyrządziła nigdy żadnej krzywdy? […] Nie chodzi tu oczywiście o żadne rywalizacje ani ambicje. Chodzi o to, czy nigdy nic nie stanie na drodze temu zadaniu, dla którego przede wszystkim żyję, coś, co będzie z tym sprzeczne, a do czego Ty będziesz przywiązywał wagę”. Maria i Stanisław nie mieli dzieci. Ich życie wypełniła działalność naukowa.

Maria Ossowska, licencja PD, źródło: Wikimedia Commons

Ossowska uważała, że zajmując się tematem moralności, należy zachować postawę „beznamiętnego badacza”, na wzór botanika zgłębiającego świat roślin. W Podstawach nauki o moralności (1947) pisała, że uczony powinien przedstawiać źródła norm i motywy postępowania człowieka, a nie oceniać i wskazywać jedynie słuszny system wartości. Badaczka znaczną część swej twórczości naukowej poświęciła wzorcom moralnym w historii i ich ewolucji. Opisała je w dziełach Moralność mieszczańska (1956) oraz Ethos rycerski i jego odmiany (1973). W dorobku Ossowskiej wyjątkową pracą była rozprawa Wzór obywatela w ustroju demokratycznym (1946). Autorka przedstawiła w niej wzorzec człowieka odpowiedzialnego, potrafiącego utrzymać dyscyplinę w życiu codziennym, dążącego do doskonałości, posiadającego otwarty umysł, aktywnego na niwie społecznej, zdolnego do śmiałego wystąpienia przeciwko złu i niesprawiedliwości, szanującego innych ludzi.

Maria Ossowska sama starała się sprostać tym wymaganiom. Wykazywała wielką pracowitość, wytrwale realizując cele naukowe. Odważnie przeciwstawiała się przemocy i nietolerancji. W latach trzydziestych XX wieku, wraz z mężem, potępiała wszelkie przejawy antysemityzmu. Podczas II wojny światowej udzielała schronienia ukrywającym się Żydom, jednocześnie angażując się w tajne nauczanie.

Maria Ossowska, 1966, fot. Jan Morek PAP, pap_19660101_OIC.jpg

W 1948 roku Maria Ossowska została profesorem nadzwyczajnym UW. Wkrótce jednak, w okresie stalinowskim, odsunięto ją od pracy ze studentami i pozbawiono możliwości udziału w życiu naukowym. Powrót do działalności umożliwił przełom październikowy 1956 roku. Przez dekadę badaczka kierowała Katedrą Historii i Teorii Moralności na Wydziale Filozoficznym UW, pracując jednocześnie w Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Po śmierci męża w 1963 roku przejęła opiekę nad jego magistrantami i doktorantami. W 1972 roku została uhonorowana Nagrodą Państwową I stopnia.

Profesor Ossowska, zgodnie z głoszonymi ideałami, odważnie angażowała się w sprawy publiczne. W latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XX wieku żywo uczestniczyła w pracach Klubu Krzywego Koła będącego kuźnią przyszłych środowisk opozycyjnych. W 1964 roku podpisała „List 34” krytykujący politykę kulturalną władz komunistycznych. Otwarcie występowała przeciwko uwięzieniu Jacka Kuronia i Karola Modzelewskiego, autorów „Listu otwartego do partii”. Potępiła nagonkę antysemicką i represje wobec studentów w 1968 roku. Interweniowała w sprawie zwolnienia więzionych członków organizacji „Ruch” – braci Czumów i Stefana Niesiołowskiego. Zmarła w 1974 roku. Była powszechnie uznawana za autorytet moralny i naukowy.

Ewa Olkuśnik

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
STUDIA W GŁĘBOKIEJ KONSPIRACJI. Tajne nauczanie w Krakowie podczas II wojny światowej

„Z własnej woli na Syberię?” Ekspedycja antropologiczna Marii Czaplickiej w latach 1914–1915

Nieziemski sukces. Lot Mirosława Hermaszewskiego w Kosmos

Irena Sendlerowa. Sprawiedliwa Wśród Narodów Świata
A kuku! Historia samolotu Kukułka ze zbiorów Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie
„Moje chęci są zuchwałe”. Antonina Leśniewska otwiera pierwszą żeńską aptekę w Petersburgu

„Wiedza ― moją nadzieją i ukojeniem; bez niej nie wytrwałbym”. Ludwik Hirszfeld w warszawskim getcie