O Czarnej Księżniczce z Szamotuł

Jak pozostać niezależną i nie zwariować – perypetie matrymonialne Elżbiety z Ostrogskich


Uległa, pokorna i cicha. Taka powinna być XVI-wieczna dama. W czasach, w których żyła nasza bohaterka, przejawy kobiecej niezależności uznawane były zwykle za odstępstwo od obowiązujących zasad i z reguły zasługiwały na potępienie. Co jeśli zdeterminowana niewiasta – nie poddawszy się losowi (często przybierającemu postać męskiego opiekuna) – twardo broniła swych racji? Buntowniczki czekały zwykle ciężki los i niepewna przyszłość…


Elżbieta Ostrogska przyszła na świat w 1539 roku w Ostrogu na Ukrainie jako córka księcia Ilii Ostrogskiego i Beaty z Kościeleckich. Nowo narodzone dziecko było tzw. pogrobowcem, bowiem ojciec Halszki (jak zdrobniale nazywano dziewczynkę) nie doczekał jej narodzin. Opiekę nad młodą dziedziczką ogromnej fortuny miały sprawować osoby wyznaczone w ojcowskim testamencie. Już wkrótce pomiędzy księżną Beatą a przyrodnim bratem zmarłego księcia Ilii – Konstantym Wasylem rozgorzał spór o majątek. Tym samym Halszka stała się pionkiem w walce o władzę i wpływy. Stryj dziewczyny, knując intrygi zmierzające do przejęcia jak największej części dóbr rodzinnych, pragnął wydać bratanicę za wybranego przez siebie konkurenta, którym został książę Dymitr Sanguszko – człowiek krewki i (podobno) bardzo w Halszce zakochany. Ostrogski i jego młody protegowany niewiele sobie robiąc ze sprzeciwu księżnej Beaty, przemocą opanowali zamek Ostróg, siedzibę wdowy i jej córki, a następnie doprowadzili do zawarcia małżeństwa (za milczącą, niespełna 14-letnią oblubienicę słowa przysięgi wypowiedział stryj).

Baszta Halszki, obecnie siedziba Muzeum-Zamek Górków w Szamotułach, fot. M. Janaszak

Działania te nie spotkały się z aprobatą króla Zygmunta Augusta. Sanguszko wraz ze świeżo poślubioną małżonką postanowił uciec do Czech. Tam parę odnalazł pościg, co skończyło się śmiercią Dymitra. Dodajmy, że zamordowano go w wyjątkowo brutalny sposób… O dalszym losie Halszki zadecydował władca, który wydał ją za jednego ze swych wiernych stronników – Łukasza III Górkę. Związek Halszki i Łukasza początkowo istniał wyłącznie na papierze. Małżeństwa nie skonsumowano, a młoda żona mieszkała nadal z matką. Księżna Beata miała nadzieję, że ślub uda się unieważnić i tym samym będzie mogła wydać córkę za bardziej odpowiadającego własnym interesom kandydata. Wydawało się, że ten plan ma szanse powodzenia. Beata i Halszka, schroniwszy się w lwowskim klasztorze Dominikanów, przystąpiły do realizacji śmiałych zamierzeń. Na teren oblężonego z rozkazu króla klasztoru przedostał się – w żebraczym przebraniu – książę Siemion Olelkowicz-Słucki i… ożenił się z Halszką.

 

Jan Matejko, Kazanie Skargi, 1864, Muzeum Narodowe w Warszawie, licencja PD, Wikimedia Common

Tymczasem starosta lwowski, na którego król nałożył niewdzięczny obowiązek skłonienia Beaty do „zwrócenia” córki, w akcie rozpaczy pozbawił klasztor dopływu wody. Po kilku dniach Beata zgodziła się wydać córkę do czasu rozstrzygnięcia sporu. Sądziła, że król uzna Słuckiego za prawowitego męża Halszki, a Górka zostanie z niczym. Jednak król nie zamierzał narażać na taki afront wiernego stronnika ani też podważać własnego autorytetu. Halszka została oddana Łukaszowi, który zabrał ją do Szamotuł. Tam pozostała do śmierci męża w 1573 roku, przez kilkanaście lat mieszkając w baszcie zamkowej, zwanej dziś Basztą Halszki lub Basztą Czarnej Księżniczki (które to miano przylgnęło do naszej bohaterki, ponieważ nosiła czarne szaty). Pogrążona w smutku, według niektórych z czasem popadła w obłęd. Zmarła w 1582 roku w Dubnie, gdzie umieścił ją stryj.

Łukasz III Górka (drzeworyt), rys. Jan Matejko, na podstawie wizerunku z epoki, ryt. A. Regulski, licencja PD, Wikimedia Commons


Historia nieszczęśliwej księżniczki stała się legendą i nadal pozostaje żywa (często w formie mocno zmodyfikowanej i ubarwionej). Zainspirowała wielu artystów, w tym Jana Matejkę, który umieścił Halszkę na swym obrazie Kazanie Skargi (dama w błękicie obok Anny Jagiellonki), los jej bowiem może służyć jako przykład zgubnych skutków szlacheckiej samowoli, przed którą ostrzegał słynny kaznodzieja. W świadomości pokoleń Szamotulan Halszka funkcjonuje jako miejscowy „duch”. Pamiętają o niej wszyscy, którzy tu mieszkają.

Fragment spiralnej klatki schodowej w Baszcie Halszki, fot. M. Janaszak


Kim jednak naprawdę była? Zdominowaną córką czy niezależną, zdeterminowaną kobietą, która nie dała się złamać przeciwnościom i pozostała wierna własnym zasadom? To jedna z zagadek historii… Wszyscy zaintrygowani historią Czarnej Księżniczki mogą zwiedzić jej „mieszkanie” w wieży zamkowej. Współcześnie Baszta Halszki wchodzi bowiem w skład kompleksu Muzeum-Zamek Górków w Szamotułach.


Michalina Janaszak

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Piękną nigdy nie byłam, ale często bywałam ładną. Portret Izabeli Czartoryskiej w Muzuem Narodowym w Krakowie
Stara księżna na bryle soli. Obraz Jana Matejki Święta Kinga modląca się pośród sądeckich gór w Muzeum Żup Krakowskich w Wieliczce

Przyszła królowa i święta grzesznica. Portret Marii Kazimiery w Zamku Królewskim na Wawelu

 

Polska dama, włoski malarz i francuski szyk. "Portret Izabeli z Poniatowskich Branickiej" Marcella Bacciarellego z Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Wspomnienie dawnego splendoru. Bernardo Bellotto (Canaletto), Wjazd Jerzego Ossolińskiego do Rzymu w roku 1633 w Muzeum Narodowym we Wrocławiu
Elżbieta Rakuszanka. Matka królów, kardynała i świętego
Biała Dama, czyli duch z obrazu. Portret Teofili z Działyńskich w Zamku w Kórniku
Dobrawa. pierwsza polska księżna

Ach, cóż to był za ślub!

Elżbieta Łokietkówna. Zasługi i grzechy węgierskiej królowej
Kochanka – żona – królowa. Barbara Radziwiłłówna w szponach miłości i polityki