Atanazy Raczyński ― polski ziemianin, pruski dyplomata, europejski kolekcjoner ― wiedział, gdzie warto zbudować galerię sztuki. Wybrał nawet całkiem atrakcyjną działkę: po kilkudziesięciu latach budynek zburzono, by w tym miejscu postawić gmach Reichstagu.
Urodzony w 1788 roku Atanazy Raczyński pochodził z wielkopolskiej rodziny arystokratycznej. Podobnie jak jego starszy brat, Edward Raczyński, Atanazy był doskonale wykształcony, interesował się sztuką i angażował w działalność publiczną. Pierwsze obrazy kupił już jako osiemnastolatek. Początkowo gromadził przede wszystkim dzieła mistrzów włoskiego renesansu. O jego ambicjach i dobrym smaku mogą świadczyć przykłady nabytych w tym czasie obrazów: Gra w szachy Sofonisby Anguissoli czy Madonna z Dzieciątkiem i śpiewającymi aniołami Sandra Botticellego. Później Raczyński zwrócił się ku twórczości najwybitniejszych współczesnych mu artystów, przede wszystkim niemieckich (na przykład Friedricha Overbecka, Wilhelma Kaulbacha), a także francuskich (na przykład Paula Delaroche’a).
Federico de Madrazo y Kuntz, Portret Atanazego hr. Raczyńskiego, 1850, Muzeum Narodowe w Poznaniu, licencja PD, źródło: Fundacja Raczyńskich
Atanazy zamierzał nie tylko kolekcjonować sztukę, lecz także prezentować swoje zbiory szerszej publiczności. Początkowo chciał je wystawić w Poznaniu. Edward Raczyński otworzył tam w 1829 roku bibliotekę, która miała stać się ważnym ośrodkiem polskiego życia naukowego i kulturalnego w zaborze pruskim, a której budynek był częścią większego kompleksu zabudowań. Dobudowane do niej skrzydło zamierzali bracia przeznaczyć na galerię, ale ostatecznie zbiory Atanazego nigdy tam nie trafiły. Postanowił więc pokazać je w Berlinie.
Sofonisba Anguissola, Gra w szachy, 1555, Muzeum Narodowe w Poznaniu, licencja PD, źródło: Fundacja Raczyńskich
Dlaczego kolekcjoner zdecydował się na taki krok? Braci Raczyńskich poróżniły rozbieżne wizje działalności kulturalnej i odmienne poglądy polityczne. Edwardowi zależało na ochronie polskiego dziedzictwa, co pojmował jako ważny gest patriotyczny. Atanazy czuł się mniej związany z tymi ideami, bardziej interesując się sztuką europejską oraz widząc sens w budowaniu polskiej pozycji w ramach pruskiego państwa ― a nie przeciwko niemu. Do pozostawienia zbiorów w Poznaniu mógł go zniechęcić wybuch powstania listopadowego w 1830 roku, którego stanowczo nie popierał. Ponadto polska publiczność nie była zainteresowana pomysłem arystokraty. Wystawa malarstwa zachodnioeuropejskiego mogła być źle odebrana przez Polaków, którzy w tym czasie dbali o pielęgnowanie rodzimej kultury pod zaborami. Taką rolę spełniałoby muzeum pamiątek narodowych (jak puławska kolekcja Izabeli Czartoryskiej), czy choćby zbiory sztuki polskiej ― ale nie zagranicznej.
Eduard Gerhardt, Pałac Raczyńskich w Berlinie, 1852, Muzeum Narodowe w Poznaniu, licencja PD, źródło: Fundacja Raczyńskich
W 1834 roku Atanazy Raczyński przeniósł się już na stałe do Berlina. Wystawienie kolekcji w stolicy Prus było dla Raczyńskiego sprawą prestiżową i korzystną dla jego kariery dyplomatycznej. Swoją wystawę liczącą ponad 50 dzieł otworzył w oficynie pałacu przy alei Unter den Linden w samym centrum Berlina w 1836 roku. Zbiory zostały uznane za jedną z najważniejszych kolekcji prywatnych w Berlinie. W tym samym roku Atanazy wydał również pierwszy z trzech tomów monumentalnej Historii nowszej sztuki niemieckiej swojego autorstwa (w języku niemieckim w Berlinie i francuskim w Paryżu). Znacznie wzmocniło to jego pozycję europejskiego kolekcjonera, amatora i znawcy sztuki.
Pałac Raczyńskich w Berlinie, przed 1864, licencja PD, źródło: Wikimedia Commons
Pinakoteka Raczyńskiego w niedługim czasie znacznie się powiększyła, dlatego postanowił zbudować specjalny gmach ― własną rezydencję i połączyć ją z muzeum. Pałac stanął przy placu w pobliżu Bramy Brandenburskiej (obecnie Platz der Republik), na działce wydzierżawionej od króla Fryderyka Wilhelma IV. Zajmująca całe piętro budowli galeria została otwarta w 1852 roku. Liczyła już ponad 150 dzieł.
Gmach Reichstagu w Berlinie, ok. 1894–1900, licencja PD, źródło: Wikimedia Commons
Śmierć Atanazego Raczyńskiego w 1874 roku przerwała rozwój kolekcji. Kilka lat później jego spadkobiercy ― po długich negocjacjach ― odstąpili działkę państwu niemieckiemu. Pałac wkrótce zburzono, by postawić na jego miejscu gmach Reichstagu. Po zjednoczeniu Niemiec w 1871 roku nie było bowiem w Berlinie okazałego, reprezentacyjnego budynku na siedzibę parlamentu. Kolekcję Atanazego oddano wówczas na dwadzieścia lat w depozyt Galerii Narodowej w Berlinie. W 1904 roku zbiory wróciły do Poznania, do nowego gmachu Kaiser Friedrich Museum. Obecnie współtworzą kolekcję tamtejszego Muzeum Narodowego.
Karolina Dzimira-Zarzycka
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU