Z Taszkentu do Bombaju,

czyli Hanka Ordonówna ratuje polskie dzieci

W 1941 r. wojenna zawierucha rzuci Hankę Ordonównę w głąb Azji Środkowej. Słynna aktorka i piosenkarka ― pod znanym pseudonimem scenicznym kryje się Maria Anna Tyszkiewicz z domu Pietruszyńska ― uratuje tam setki polskich sierot, zagubionych w ZSRR. Schronienie znajdą dopiero w Indiach.

W dniu wybuchu II wojny światowej, 1 września 1939 r. Hanka Ordonówna ma 37 lat i status gwiazdy. Nie chroni jej to przed wojennym dramatem, a wręcz przeciwnie ― przyciąga uwagę najpierw Niemców, a potem Rosjan. Już w październiku zatrzymuje ją gestapo, lecz Michałowi Tyszkiewiczowi udaje się wydostać żonę z więzienia. Zyskują wspólnie kilka miesięcy wolności w Wilnie. W niedługim czasie Tyszkiewicz zostaje jednak aresztowany przez NKWD. To samo spotyka w czerwcu 1941 r. także piosenkarkę, starającą się w Moskwie dowiedzieć czegokolwiek w sprawie męża.

 Hanka Ordonówna na statku Batory, fot. Kazimierz Borkowski, 1939, licencja CC-BY, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Ordonówna na kilka tygodni trafia obozu w Uzbekistanie, gdzie pracuje przy budowie drogi. Trudne warunki sprawiają, że odnawia się zaleczona przed laty gruźlica. Aktorkę ratuje rosyjska lekarka, a także ― zmiana sytuacji politycznej po układzie Sikorski-Majski, podpisanym 30 lipca 1941 r. Zawarte porozumienie przynosi „amnestię” polskim obywatelom więzionym przez NKWD oraz deportowanym w głąb ZSRR. Zwolniona z łagru „Ordonka” ląduje ostatecznie w Taszkencie, przez który w tym czasie przepływają rzesze Polaków zmierzających ku armii formowanej przez generała Władysława Andersa.

Ulotka na rzecz pomocy Polakom w ZSRR, 1941‒1943, Ministerstwo Informacji i Dokumentacji rządu RP na uchodźstwie, licencja CC-BY, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Wśród tysięcy polskich uchodźców Ordonówna odkrywa również dziesiątki dzieci: zagubionych, osieroconych, pozbawionych opieki. Decyduje się im pomóc, nie zważając na swoje osłabienie chorobą. W Taszkencie organizuje tymczasowe azyle, stara się o żywność, zaopatrzenie i leki. Zostaje delegatką do spraw opieki nad ludnością polską w Azji Środkowej. Przedstawia także problem Władysławowi Andersowi, który rozpoczyna oficjalne rozmowy z władzami radzieckimi, interweniując w sprawie nieletnich polskich obywateli rozsianych po ZSRR. Udaje się uzyskać zgodę na ewakuację 600 podopiecznych.

Polskie dzieci, które dotarły do formującej się Armii Andersa, maj 1942, Wrewskoje (Uzbekistan w ZSRR), Ministerstwo Informacji i Dokumentacji rządu RP na uchodźstwie, licencja CC-BY, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Pozwolenie to jednak nie wszystko ― dzieci trzeba przetransportować za rosyjską granicę i zapewnić im tam pomoc. Ordonówna wraz z kilkoma opiekunkami formuje pierwszy konwój złożony z dwustu dzieci. Rozpoczyna się wędrówka przez Uzbekistan do Aszchabadu w Turkmenistanie (nazywanego wówczas Turkmenią), gdzie „Ordonka” odnajduje męża, który trafił tam z syberyjskiego łagru. On także, jako kierownik polskiej placówki opieki społecznej, angażuje się w pomoc dzieciom. Stamtąd karawana ciężarówek ― wspierana już przez ekspedycję Czerwonego Krzyża ― rusza do Bombaju. Trasa z Taszkentu do stolicy Indii, prowadząca przez pustynie i górskie szalki, obejmuje niemal 5 tysięcy kilometrów. 

Po wspólnym doprowadzeniu konwoju do indyjskiego azylu Tyszkiewicz zabiera coraz słabszą żonę do Teheranu, a potem Jerozolimy. Tam przedwojenna gwiazda daje jeszcze kilkadziesiąt występów dla polskich żołnierzy. Ostatecznie małżeństwo osiada w Libanie, gdzie „Ordonka” zaczyna spisywać wspomnienia, a także malować. Losy małych uchodźców odtwarza w przejmującej książce zatytułowanej Tułacze dzieci, wydanej w 1948 r. przez bejrucki Instytut Polski. Nie chcąc narażać rodziny, która została w Polsce, autorka postanawia posłużyć się pseudonimem „Weronika Hort”. Fikcyjne nazwisko tworzy z pierwszych liter własnego ― to po prostu H(anna) Or(don)-T(yszkiewicz). Umiera 8 września 1950 r. w Bejrucie.

Karolina Dzimira-Zarzycka

 

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Kobieta wobec wojny. Elna Gistedt i jej dzieci

"Tam są moje dzieci". Wybór Stefanii Wilczyńskiej

Młodopolska Muza i obiekt nieszczęśliwej miłości. Portret Marii Raczyńskiej Witolda Wojtkiewicza w Muzeum Narodowym w Kielcach
DZIECI JADĄ NA WAKACJE! Działalność Towarzystwa Kolonii Letnich w Warszawie w końcu XIX wieku
HELIODOR SZTARK. POLSKI KONSUL W NIEMIECKIM SZCZECINIE
Poplątane losy Chłopca w słońcu Aleksandra Gierymskiego z kolekcji Muzeum Narodowego we Wrocławiu
Krzycząca cisza. Fotografie zburzonej Warszawy Leonarda Sempolińskiego w Muzeum Sztuki w Łodzi
POLSKI SYMBOL. HISTORIA GODŁA Z KONSULATU RP W SZCZECINIE Z MUZEUM NARODOWEGO W SZCZECINIE
Gwiazda sceny i ikona mody XIX w. "Portret Heleny Modrzejewskiej"  Tadeusza Ajdukiewicza w Muzeum Narodowym w Krakowie
Godzina W według Lao Che
Witold Pilecki bohater Auschwitz

Maria Wittek. Nasz człowiek w Kijowie

MAKSYMILIAN GOLISZ. POLSKI AGENT W BERLINIE
Bohaterski zryw skazanych na śmierć. Bunt Sonderkommando w obozie Auschwitz-Birkenau
Pocztowcy z karabinami. Obrona poczty polskiej w Gdańsku