W przeciwieństwie do znakomitej większości postaci historycznych Barbara Radziwiłłówna trwale zapisała się w zbiorowej świadomości Polaków. Przyczynił się do tego przede wszystkim jej romans i małżeństwo z królem Zygmuntem Augustem, które było jednym z największych skandali w rodzinie Jagiellonów.
Początkowo nic nie zapowiadało, by urodzona na początku lat dwudziestych XVI w. Barbara miała dostąpić takiego zaszczytu. Była córką kasztelana wileńskiego i hetmana wielkiego litewskiego Jerzego Radziwiłła, pochodziła więc z najpotężniejszego litewskiego rodu, jednak nawet jego przedstawiciele nie mogli liczyć na spowinowacenie z dynastią panującą w Polsce i na Litwie. Od króla oczekiwano małżeństwa z przedstawicielką innego domu panującego, najlepiej pochodzącą z rodziny cesarskiej. Małżeństwa dynastyczne służyły zawieraniu nowych sojuszy i umacnianiu istniejących, czego nie mogło zapewnić małżeństwo z poddaną. Taki związek był w oczach szlachty nie tylko hańbą dla króla i całego królestwa, lecz także stanowił zamach na równość wszystkich członków stanu szlacheckiego.
Warsztat Lukasa Cranacha Młodszego, Miniatura Barbary Radziwiłłówny, ok. 1553, licencja PD, Muzeum XX. Czartoryskich, Wikimedia Commons
Jak większość kobiet w epoce wczesnonowożytnej, Barbara nie miała wpływu na wybór małżonka. W imię interesów rodziny została wydana za mąż za znacznie od niej starszego wojewodę nowogrodzkiego Stanisława Gasztołda. Ślub odbył się w 1537 r., ale małżeństwo trwało tylko pięć lat i zakończyło się bezpotomną śmiercią męża Barbary w grudniu 1542 r. Zygmunt August był już wtedy żonaty z Elżbietą Habsburżanką, ale młodziutką żonę darzył niechęcią i wkrótce po ślubie zostawił ją pod opieką swoich rodziców, a sam wyjechał na Litwę, gdzie rozwinęła się jego zażyłość z piękną wdową, słynącą także ze swobody obyczajów.
Romans króla z wojewodziną rozwijał się bez przeszkód, zwłaszcza że dwa lata później (w 1545 r.) zmarła królowa Elżbieta. Punkt zwrotny nastąpił w 1547 r., kiedy to Barbara oznajmiła, że spodziewa się dziecka. W tej sytuacji Radziwiłłowie przekonali króla do małżeństwa z nią. Małżeństwo zostało zawarte w tajemnicy na przełomie lipca i sierpnia 1547 r., jednak wieść o nim szybko rozeszła się wśród dworzan, a przez nich dotarła na dwór królewski w Krakowie, wywołując powszechne oburzenie. W ten sposób rozpoczęła się kilkuletnia batalia najpierw o uznanie królewskiego małżeństwa, a później o uzyskanie zgody Sejmu na koronację Barbary.
Jan Matejko, Zygmunt August z Barbarą na dworze radziwiłłowskim w Wilnie, 1867, Muzuem Narodowe w Warszawie, licencja PD, źródło: cyfrowe MNW
Starania o uznanie pozycji małżonki kosztowały Zygmunta Augusta bardzo wiele, król nosił się nawet z zamiarem abdykacji. Szlachta groziła rokoszem, a po Królestwie Polskim i Wielkim Księstwie Litewskim krążyły paszkwile, które w niewybredny sposób opisywały swobodę obyczajów królewskiej wybranki. Ona sama zdawała się nie przywiązywać wagi do kwestii formalnych, na których tak bardzo zależało i królowi, i jej krewnym, którzy pragnęli uzyskać z tego małżeństwa jak największe korzyści zarówno dla siebie, jak i całego rodu.
Działania króla w końcu przyniosły efekt i Barbara została koronowana 7 grudnia 1550 r. w katedrze na Wawelu. Uznaniem swojej pozycji nie cieszyła się jednak długo. Była już w tym czasie znacznie osłabiona chorobą, prawdopodobnie nowotworową. W ostatnich miesiącach życia bardzo cierpiała, a z powodu cuchnących i ropiejących wrzodów nikt nie chciał jej pielęgnować; wyjątek stanowił sam króla, który w ten sposób dawał świadectwo swoich uczuć i oddania względem małżonki. Barbara zmarła 8 maja 1551 r. i – zgodnie z jej życzeniem, a wbrew oczekiwaniom rodziny – została pochowana w katedrze wileńskiej.
Józef Simmler, Śmierć Barbary Radziwiłłówny, ok. 1860, Muzuem Narodowe w Warszawie, licencja PD, źródło: cyfrowe MNW
Historia miłości Barbary i Zygmunta Augusta stała się inspiracją dla wielu twórców: dramatopisarzy, poetów i malarzy, których zachwycała szaleńcza miłość kochanków, zdolna pokonać wszelkie przeszkody. Twórcy ci przyczyniali się do idealizowania postaci Barbary Radziwiłłówny i budowania jej legendy. Przykładem tej twórczości jest słynny obraz Józefa Simmlera Śmierć Barbary Radziwiłłówny, przechowywany w Muzeum Narodowym w Warszawie.
Urszula Zachara-Związek
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU