Jidysz to język, którym posługiwali się Żydzi w Europie środkowej i wschodniej. Powstał w średniowieczu na bazie niemieckiego oraz hebrajskiego, z czasem znalazło się w nim także wiele słów słowiańskich – polskich czy rosyjskich. Jidysz był wykpiwany i nazywany pogardliwie żargonem. Dopiero w XIX w. zaczął odgrywać inną rolę, został podniesiony do rangi języka literackiego. W jidysz wydawano gazety, pisano powieści, poezję i rozprawy naukowe. Za ojca nowoczesnej literatury jidysz uznawany jest urodzony w Zamościu Icchok Lejbusz Perec (1852–1915).
Matka Pereca miała tradycyjne poglądy, natomiast ojciec należał do zwolenników haskali, czyli oświecenia żydowskiego. Zapewne to spowodowało, że ich syn nie tylko uczęszczał do chederu (szkoły religijnej), ale samodzielnie pogłębiał wiedzę z przedmiotów świeckich. Ukończył też studia prawnicze w Cesarskim Uniwersytecie Warszawskim. Dzięki temu mógł otworzyć kancelarię adwokacką w Zamościu. W 1890 r. przeniósł się na stałe do Warszawy, gdzie do końca życia pracował jako urzędnik w gminie żydowskiej. Ale to Zamościu zaczął tworzyć i doświadczenia stąd wyniesione miały wpływ na tematykę jego twórczości.
Icchok Lejbusz Perec, podcztówka, licencja PD, Wikimedia Commons
Perec początkowo pisał w języku polskim i hebrajskim. Jednak za swój właściwy debiut uznawał utwór napisany w jidysz – poemat Monisz, opublikowany w 1888 r. w czasopiśmie Di Jidisze Folksbibliotek (Żydowska Biblioteka Ludowa). Fascynował się obyczajowością Żydów polskich, brał nawet udział w wyprawie etnograficznej. Zalazło to odbicie w jego twórczości, pełnej opisów życia zwykłych ludzi z ich radościami i problemami, co na przykład jest widoczne w zbiorze opowiadań Bilder fun a prowincrajze (Obrazki z podróży po prowincji, 1891). Pozostawał też pod silnym wpływem literatury polskiej. Początkowo pisał w duchu pozytywizmu, później modernizmu, nawiązując zwłaszcza do twórczości Stanisława Wyspiańskiego.
Mauzoleum Trzech Pisarzy: Szymona Anskiego, Icchaka Lejba Pereca, Jakuba Dinezona na Cmentarzu Żydowskim w Warszawie, fot. Cezary p, licencja GFDL, Wikimedia Commons
Oprócz opowiadań najbardziej znane były jego dramaty symboliczne: Baj nacht ojfn altn mark (Nocą na starym rynku, 1906), którego akcja toczy się w Zamościu i Di goldene kejt (Złoty łańcuch, 1909). Jego warszawskie mieszkania były miejscem spotkań twórców żydowskich.
Został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie. W pogrzebie uczestniczyło około 100 tysięcy osób. Przez wiele lat w rocznicę śmierci Pereca (w jidysz – jorcajt) miłośnicy jego twórczości zbierali się pod domem przy Ceglanej 1 w Warszawie, gdzie niegdyś mieszkał. Obecnie ulica ta nosi jego imię.
Hanna Węgrzynek
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU