Nieukończony atlas Polski 

Herman Karol Perthées i jego "Mappy szczegulne..."

W XVIII wieku kartografia była już niezwykle rozwiniętą nauką służącą do wykreślania dokładnych map głównie na potrzeby wojska. Mapy stanowiły rzecz jasna także element propagandy władzy – pokazywały siłę i ogrom państwa. Za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, wzorce kartograficzne były tworzone przez wybitną osobę – Karola Perthéesa, który stworzył mapy nie mające praktycznie żadnej analogii w ówczesnej Europie.

Herman Karol Perthées był Niemcem francuskiego pochodzenia. Przyszły kartograf króla Stanisława Augusta urodził się w 1740 r. w Dreźnie, gdzie także pobierał stosowne wykształcenie. W Polsce znalazł się na początku lat 60. wraz z ojcem, który pełnił funkcję ambasadora rosyjskiego na dworze Stanisława Augusta Poniatowskiego. Królowi spodobał się niezwykły kunszt wykonywanych przez niego map, w związku z czym zaczął stale zlecać mu wykonywanie kopii map granicznych i hydrologicznych Rzeczypospolitej. Z czasem jego głównym zadaniem stało się opracowanie nowych map całego kraju. W 1764 r. otrzymał oficjalny tytuł królewskiego kartografa, a w ciągu kolejnych lat stopień oficera artylerii i tytuł szlachecki. Za najważniejsze dzieło Perthéesa uznaje się powstające po 1780 r. „Mappy szczegulne...”, które miały być atlasem, prezentującym obszar Rzeczypospolitej w granicach po pierwszym rozbiorze (1772 r.) w skali 1:225 000. Głównym źródłem, które miało pomóc Perthéesowi w wykonaniu tych map miały być tzw. „opisy parafii” tworzone na rozkaz królewskiego brata – prymasa Michała Poniatowskiego – przez proboszczów wszystkich ówczesnych parafii w państwie. Te opisy wraz ze schematycznymi planami były wysyłane bezpośrednio do królewskiego kartografa, który używał ich w swoich pracach.

M. Bacciarelli, Prymas Michał Poniatowski, Muzeum Narodowe w Poznaniu,licencja PD, Wikimiedia Commons

Z olbrzymiej wagi tych danych zdawano sobie sprawę także w XVIII w., co doskonale pokazuje fragment listu biskupa wileńskiego Ignacego Massalskiego do wiernych diecezji wileńskiej z 1784 r.: „[...] ułożona Karta Geograficzna Diecezji Naszej większą część Xięstwa Litewskiego zajmującej, do wiela pożytków byłaby zdatną. [...] Znajome są najszczególniej Jego Królewskiej Mości Panu Naszemu Miłościwemu, który kraju od siebie ukochanego radłby mieć zawsze obraz przed oczami dobra powszechnego zamiarowi wszystkie szczególnych miejsc własności doprowadzał”.

Mappa szczegulna województwa sandomierskiego, 1788, Archiwum Główne Akt Dawnych, www.rokmapy.pl

Ankieta, będąca podstawą opracowywanych map, składała się z kilku punktów. Po pierwsze opisywano ogólne położenie kościoła parafialnego i okolicznych osad według podziału administracyjnego państwowego oraz kościelnego. Należało także podawać odległości pomiędzy kościołem parafialnym a tymi miejscami. Wymieniano także informacje o wszystkich drogach i ich jakości. Do końca XVIII w. Karol Perthées wykonał wiele map województw, prezentujących olbrzymie bogactwo treści osadniczej. Zostały one opracowane bez użycia specjalistycznych metod kartografii wojskowej (np. triangulacji, zdjęć terenowych) i uznawane są do dziś za jedno z najważniejszych osiągnięć polskiego Oświecenia.

Po zlikwidowaniu Polski i wchłonięciu jej przez państwa zaborcze Karol Perthées udał się do Wilna, gdzie wykładał kartografię. Zmarł w 1815 r. w Wilnie i tam też został pochowany.

Tomasz Związek

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Warszawa woj. mazowieckie
Bernard Wapowski. Królewski kartograf rysuje Polskę
Uprowadzony monarcha ucieka. Porwanie Stanisława Augusta Poniatowskiego
Collegium Nobilium. Odrodzenie polskiej edukacji