Jak na piasku wybudować miasto ogród?

Bronisław Rudziński – niedoceniany architekt międzywojennej Polski

To chyba jedyny urbanista w międzywojennej Polsce, któremu powierzono misję zaprojektowania nowego miasta na surowym korzeniu. Bronisław Rudziński, bo o nim mowa, twórca planu Stalowej Woli, mimo iż stworzył wizję ośrodka niemal idealnego, wzorcowego, to jego nazwiska próżno szukać wśród czołowych architektów dwudziestolecia międzywojennego. Niedoceniany i niemal zapomniany wciąż czeka na badacza, który odkryje jego wojenne i powojenne losy.

 

Bronisław Rudziński urodził się 10 października 1906 roku w Warszawie. Jego rodzice, Stanisław Rudziński i Janina z Roguskich zmarli przed 1915 rokiem. Wychowaniem chłopca zajęła się bliska rodzina. W latach 1915–1919 uczęszczał do Gimnazjum Realnego we Włocławku, naukę kontynuował w Krakowie. Tam zdał maturę w 1924 roku. Studiował na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, gdzie dyplom inżyniera architekta otrzymał w 1932 roku. Następnie kształcił się w Szkole Podchorążych Rezerwy Wojsk Łączności w Zegrzu, w której uzyskał stopień plutonowego podchorążego.

Bronisław Rudziński (z lewej) na budowie osiedla, 1938, Muzeum Regionalne w Stalowej Woli

Najprawdopodobniej całą swoją karierę zawodową związał z działalnością Funduszu Kwaterunku Wojskowego (FKW). Początkowo pełnił w nim obowiązki specjalisty do spraw technicznych, w którego kompetencjach pozostawała kontrola jakości materiałów budowlanych i robocizny, by po kilku latach awansować na stanowisko samodzielnego architekta i projektanta. Podróżował po Europie, odwiedzając Niemcy i południowe Włochy. Znał język francuski i niemiecki. Tyle wiemy z nielicznych zachowanych dokumentów, które odnalazł badacz stalowowolskiej architektury Marek A. Stańkowski.

Plan rozbudowy I i II serii, sytuacja budynków, ulic i ścieżek osiedla mieszkaniowego Zakładów Południowych w Nisku, 23 sierpnia 1937 roku, depozyt w Muzeum Regionalnym w Stalowej Woli

Przełomowym momentem w karierze Rudzińskiego było niewątpliwie oddelegowanie go w 1937 roku przez kierownictwo FKW do pracy nad planem osiedla mieszkaniowego, które w 1938 otrzymało nazwę Stalowa Wola. Powstanie osiedla i nowoczesnych zakładów przemysłu ciężkiego – Zakładów Południowych (dziś Huta Stalowa Wola) – wiązało się z wielkim, niezwykle ambitnym programem uprzemysłowienia kraju, podjętym w 1937 roku przez rząd II Rzeczypospolitej. Utworzono wtedy Centralny Okręg Przemysłowy.

Fragment albumu fotograficznego dedykowanego podpułkownikowi inżynierowi Michałowi Józefowi Smidowiczowi (1890–1971), z Departamentu Budownictwa Ministerstwa Spraw Wojskowych, Muzeum Regionalne w Stalowej Woli

Teren przyszłego osiedla – piaszczysty i porośnięty głównie lasem sosnowym, bez zastanej tkanki historycznej – dawał planiście dużą swobodę twórczą. Rudzińskiego jako architekta ograniczały jedynie wybrane już wcześniej lokalizacje zakładów przemysłowych, linia kolejowa Rozwadów–Przeworsk i rzeka San. Osiedla budowane ze środków Funduszu były projektowane według obowiązujących w nim zasad i wytycznych. Istniały również wzory rozwiązań konstrukcyjnych domów i bloków, które architekci mogli wykorzystać w swoich projektach. Pozostawiono jednak projektantom sporą swobodę, a warto zaznaczyć, iż z FKW współpracowali wybitni architekci.

Osiedle Stalowa Wola, lata czterdzieste XX wieku, fotografie ze zbiorów prywatnych, kopie cyfrowe w Muzeum Regionalnym w Stalowej Woli

W latach 1937–1939 Rudziński stworzył kilkanaście planów zabudowy mieszkaniowej, kompleksowo odnoszących się do całego założenia lub poszczególnych dzielnic. Doskonalił je, ale i dostosowywał do zmieniających się wytycznych i uwarunkowań. Równocześnie opracowywał projekty domów, bloków mieszkalnych i obiektów użyteczności publicznej, wznoszonych na wyznaczonym terenie. Projektował nie tylko dla FKW, ale i Towarzystwa Osiedli Robotniczych oraz Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, które na osiedlu również realizowały swoje programy mieszkaniowe.

Osiedle Stalowa Wola, lata czterdzieste XX wieku, fotografie ze zbiorów prywatnych, kopie cyfrowe w Muzeum Regionalnym w Stalowej Woli

Zabudowę podzielił na cztery kolonie: urzędniczą, dyrektorską, robotniczą i majsterską. Poszczególne zespoły mieszkaniowe, skoncentrowane wokół publicznych placów bez wyraźnie zaznaczonego tradycyjnego rynku, oddzielały pasy naturalnej zieleni. Przyblokowe ogródki i wspólne zieleńce spełniały rolę terenów rekreacyjnych i sprzyjały integracji. Rudziński na piaszczystym terenie zorganizował miasto ogród – modernistyczne, funkcjonalne i przyjazne mieszkańcom. W Stalowej Woli udało się mu stworzyć zalążek miasta, w którym jak w soczewce skupiły się najlepsze praktyki i trendy europejskiej myśli urbanistycznej. Architektura i urbanistyka Stalowej Woli to jednak materiał na kolejny artykuł. Wróćmy do Bronisława.

Osiedle Stalowa Wola, lata czterdzieste XX wieku, fotografie ze zbiorów prywatnych, kopie cyfrowe w Muzeum Regionalnym w Stalowej Woli

Z okresu przedwojennego zachowały się plany jego autorstwa (obecnie między innymi w depozycie Muzeum Regionalnego w Stalowej Woli) oraz album zawierający 63 autorskie fotografie z budowy Stalowej Woli (z 1938 roku). Ostatni, znany badaczom, zaktualizowany przez niego plan osiedla pochodzi z lipca 1939 roku. Wszystko wskazuje na to, że kolejne ślady prowadzą do Armii Andersa i emigracji w Wielkiej Brytanii. W zbiorach Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen Sikorskiego znajdują się fotografie Stalowej Woli, opatrzone jego podpisami. Nadzieję na poznanie losów architekta daje pogłębiona kwerenda, jaką można by przeprowadzić w zbiorach Instytutu.

Projekty Bronisława Rudzińskiego opublikowane w Sprawozdaniu Funduszu Kwaterunku Wojskowego 1927–1937, Muzeum Regionalne w Stalowej Woli

 

Czy projekt Stalowej Woli to ostatnie zawodowe zlecenie Bronisława Rudzińskiego? Jak wyglądała jego odyseja wojenna? Czy dane mu było pracować w swoim zawodzie także po wojnie? Jakie zachował wspomnienia z czasów budowy miasta?

Aneta Garanty

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Modernizm „od kuchni”. Kuchnia projektu Barbary i Stanisława Brukalskich