Atlas dla niepodległości

Eugeniusz Romer –geograf w służbie geopolityki

„Zainteresowań miał on istotnie tysiące. Głowił się nad kompozycją barw dla swojego atlasu, bo stosowane obecnie wydały mu się za mało plastyczne. […] Pracował nad zestawieniem nowych pomiarów głębinowych na wodach zachodnich Oceanu Spokojnego […]. Zawsze zaskoczyć umiał czymś nowym, naprawdę interesującym”. Tak Adam Uziembło wspominał spotykanego w Tatrach profesora Eugeniusza Romera. Wszechstronny geograf zasłynął nie tylko licznymi pracami badawczymi i kartograficznymi. Jako ekspert polskich delegacji uczestniczył w konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku oraz w rokowaniach w Rydze po wojnie polsko-bolszewickiej.

 

W 1907 roku Eugeniusz Romer został poproszony przez działaczy Macierzy Szkolnej o wygłoszenie wykładów dla nauczycieli. Przybył ze Lwowa w zaborze austriackim do Warszawy w zaborze rosyjskim. Prowadząc zajęcia, pod wpływem atmosfery panującej wśród słuchaczy uświadomił sobie, że geografia i przyroda mogą stać się sprzymierzeńcami w walce o przywrócenie obecności Polski na mapie Europy. W tym samym czasie uczestniczył w obchodach 25-lecia Warszawskiego Towarzystwa Wioślarskiego. Wspominał po latach, że refleksja o systemie rzecznym kraju podsunęła mu wówczas pewien koncept: „Wtedy to zaświtała mi pierwsza myśl o podstawach przyrodzonych Polski historycznej, wtedy zaprzągłem się do geopolitycznej służby polskiej, której pozostałem wierny przez całe życie”.

Eugeniusz Romer, geograf, profesor Uniwersytetu Lwowskiego i Jagiellońskiego, członek Polskiej Akademii Umiejętności, 1928, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Eugeniusz Romer już wcześniej traktował Polskę jako geograficzną i historyczną całość. Widać to wyraźnie w jego podręczniku do geografii dla szkół średnich, wydanym w 1904 roku. Użył w nim pojęć, takich jak „krajobraz polski” czy „kultura polska”. Do drugiego wydania podręcznika został dołączony Atlas geograficzny – niezwykle ważny owoc pracy uczonego.

Konferencja w sprawie opracowania nowej mapy Tatr metodą stereofotogrametryczną. Profesor Eugeniusz Romer – drugi od prawej, 1920–1939, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Dzieło, wydane 1908 roku, okazało się osiągnięciem na skalę światową. Romer skorzystał w pełni z hipsometrycznej metody przedstawiania rzeźby terenu na mapie. Dzięki barwom naniesionym między poziomicami uzyskał niemal plastyczne odwzorowanie powierzchni. Autor zaopatrzył Atlas w mapę fizyczną Ziemie dawnej Polski.  

Posiedzenie z okazji 40-letniej działalności naukowej profesora Uniwersytetu Lwowskiego Eugeniusza Romera (z prawej), 23 sierpnia 1934 roku, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Profesor Romer nie zgadzał się z koncepcją innego znanego uczonego, Wacława Nałkowskiego, który uważał, że rzeczywistość geograficzna Polski – sieć komunikacyjna, etnografia, nawet klimat – wskazuje na „przejściowy” charakter tego terytorium. Romer nazwał teorię Nałkowskiego „gmachem myśli zbudowanym na rozpaczy”. Sam wyprowadził inną – ideę pomostowości. Dowodził, że właśnie warunki geograficzne, przyrodnicze świadczą o solidnych podstawach istnienia Polski w Europie. Podkreślał znaczenie kraju jako pomostu łączącego morza Bałtyckie i Czarne.

Eugeniusz Romer, Powszechny Atlas Geograficzny, Lwów–Warszawa 1934, karta 44, Polska, fot. Ewa Olkuśnik, zbiory autorki

W 1915 roku uczony stanął przed prawdziwym wyzwaniem. Rodzina Romerów mieszkała wtedy w Wiedniu. Pewnego dnia odwiedził profesora Franciszek Stefczyk. Podczas rozmowy podsunął badaczowi pomysł stworzenia atlasu – kompendium wiedzy o Polsce. Przekonywał, że wkrótce, po wojnie, konieczne okaże się ustalenie granic państwa, a ponadto przekazanie rzetelnych informacji o kraju i jego zasobach. Romer był niesamowicie poruszony tą perspektywą. Bez zwłoki zaczął działać. Zebrał zespół specjalistów z różnych dziedzin. Sam pracował po kilkanaście godzin dziennie, wykonał prawie 80% map! Intensywna praca trwała rok. Geograficzno-statystyczny atlas Polski, przygotowany w trzech językach, zawierał 70 map. Znalazły się w nim zagadnienia przyrodnicze, gospodarcze, dotyczące komunikacji, ludności czy wyznań.

Eugeniusz Romer, Powszechny Atlas Geograficzny, Lwów–Warszawa 1934, karta 56, Ludność, fot. Ewa Olkuśnik, zbiory autorki

Podczas konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 roku Romer był polskim ekspertem do spraw terytorialnych. Uczestniczył w spotkaniach z przywódcami mocarstw. Wygłaszał dziesiątki referatów o historii i kulturze swojego kraju. Niestety, podczas ustalania granic nie korzystano z map przez niego wykonanych. Z Francji wrócił nieco rozgoryczony sposobem uprawiania polityki i międzynarodowymi targami.

Eugeniusz Romer, Powszechny Atlas Geograficzny, 1939, karta 21, Pszenica, Kukurydza, Muzeum Śląskie w Katowicach, licencja PD, źródło: zbiory on-line muzeum

Studenci uczelni we Lwowie i Uniwersytetu Jagiellońskiego zapamiętali profesora jako człowieka niewysokiego, pełnego energii, o niezwykle wyrazistych, ciemnych oczach. Podczas wykładów nigdy nie korzystał z żadnych notatek. Syn uczonego, Edmund Romer wspominał, że ojciec, często zapracowany i pochłonięty jakimś zadaniem, wymagał „ciszy absolutnej” w domu. Jednak codziennie o 13.30 rodzina spotykała się przy wspólnym stole. Nie brakowało dyskusji, a obok stołu rósł wówczas stosik książek, w których ojciec sprawdzał różne wiadomości. Edmund dobrze zapamiętał wspaniałe wyprawy górskie, szczególnie długie, piesze wycieczki w Gorcach. Sam profesor, zawsze ciekawy świata, wiedzy, żartował, że równie dobrze mógł zostać dziennikarzem, historykiem czy śpiewakiem operowym.

Ewa Olkuśnik

150 ROCZNICA URODZIN EUGENIUSZA ROMERA

W 150 rocznicę jego urodzin ducha tradycji kontynuuje nowoczesny projekt: „Geograficzno-Polityczny Atlas Polski. Polska w świecie współczesnym: Perspektywa 2022. Współcześni naukowcy z Wydziału Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytetu Warszawskiego na profilu Facebook i stronie internetowej atlas2022.uw.edu.pl, regularnie publikują ciekawe mapy, wykresy, scenariusze lekcji dla szkół średnich i zaproszenia na szkolenia z zakresu geografii politycznej dla nauczycieli geografii, historii i wiedzy o społeczeństwie. Zapraszamy do śledzenia!

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Narodowy dyplomata. Roman Dmowski na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 r.
Bernard Wapowski. Królewski kartograf rysuje Polskę
SYMBOL „KRWAWIĄCEJ GRANICY”. KAMIEŃ WERSALSKI ZE ZBIORÓW MUZEUM NARODOWEGO w SZCZECINIE

Orły śląskie dla bohaterów. Odznaczenia powstańców śląskich w zbiorach Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach

Kompozytor w Poznaniu wywołuje powstanie