Piękna Polka

Królowa Czech i Polski Ryksa Elżbieta

Na tle współczesnych sobie kobiet wyróżniała się nie tylko urodą, ale i charakterem. Energiczna, w pełni świadoma królewskiej krwi płynącej w jej żyłach, nie wahała się wkraczać w sferę aktywności przypisywanej zwyczajowo mężczyznom. Prowadziła szeroko zakrojoną działalność polityczną, fundacyjną i administracyjną. Nie liczyła się z opinią publiczną, wiele lat żyjąc otwarcie w związku z żonatym mężczyzną. Córka króla Polski Przemysła II była kobietą pod każdym względem wyjątkową.

 

Ryksa przyszła na świat 1 września 1288 roku w Poznaniu jako jedyne dziecko Przemysła II i księżniczki szwedzkiej Rikissy. Wcześnie straciła matkę i ojca. Na początku 1296 roku, zaledwie siedem miesięcy po koronacji na króla, Przemysł został zamordowany. Ryksą zajęła się macocha, królowa Małgorzata. Wywiozła dziewczynkę do Brandenburgii. W 1303 roku w Pradze Ryksa poślubiła króla Czech i Polski Wacława II. Tuż po ceremonii została koronowana na królową Czech i Polski. Przyjęła też imię Elżbieta. Od tej pory w Czechach nazywano ją Eliška Rejčka.

Wizerunek Ryksy w ufundowanym przez nią psałterzu, Wikimedia Commons 

Jedyne dziecko Ryksy i Wacława, córka Agnieszka przyszła na świat 15 czerwca 1305 roku. Sześć dni później zmarł Wacław. Tron objął jego syn z pierwszego małżeństwa, Wacław III. Jednak nie minął rok, gdy ostatni Przemyślida na czeskim tronie został zamordowany. Jego siostry jako kobiety nie miały prawa dziedziczenia tronu. Na następcę Wacława wybrano męża najstarszej z nich, Henryka Karynckiego, który w obliczu inwazji Habsburgów był zmuszony ratować się ucieczką z kraju. To właśnie wtedy Ryksa, młodziutka królowa wdowa, ponownie wkroczyła na arenę polityczną. Przyjęła oświadczyny nowego króla, Rudolfa III Habsburga. Jednak po roku małżeństwa, w wieku niespełna 19 lat Ryksa po raz drugi owdowiała. W kraju zapanował chaos. W trosce o bezpieczeństwo swoje i córki Ryksa z pomocą rodziny zmarłego męża opuściła Pragę.

Kościół św. Ducha w Hradcu Králové ufundowany przez królową Ryksę w 1307 roku, fot. Petr1888, licencja CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons

W Austrii pod opieką Habsburgów spędziła rok. Gdy powróciła do Czech, udała się do Hradca, jednego z miast stanowiących jej oprawę wdowią. Hradecki dwór Ryksy świetnością miał przyćmiewać dwór królewski w Pradze. Tamtejszy zamek został dla Ryksy pospiesznie przebudowany w stylu śląskiego gotyku. Królowa ufundowała też kościół Świętego Ducha, przy którym powołała do życia prężnie działające skryptorium, dziś powiedzielibyśmy firmę wydawniczą. Pracowali w nim nie tylko kopiści trudniący się przepisywaniem ksiąg, ale również iluminatorzy zdobiący je bogatymi ilustracjami. Do naszych czasów zachowało się dziewięć dzieł powstałych z inicjatywy Ryksy. Są to przede wszystkim modlitewniki i śpiewniki, dziś zajmujące poczesne miejsce nie tylko w historii sztuki czeskiej, ale i światowej. Uważa się, że zdobiące je sceny obyczajowe przedstawiają samą fundatorkę.

Ojciec Ryksy, król Polski Przemysł II, Jan Matejko, Poczet Królów i Książąt Polskich, licencja PD, Wikimedia Commons

W 1310 roku królem Czech został Jan Luksemburski, nową królową zaś wrogo nastawiona do Ryksy jej pasierbica, córka Wacława II, Elżbieta Przemyślidka. W kraju wkrótce zawiązały się dwa stronnictwa. Na czele jednego z nich stanął człowiek, który w życiu Ryksy miał odegrać ważną rolę. Henryk z Lipy był najpotężniejszym panem królestwa. Ryksa związała się z nim nie tylko politycznie, ale i prywatnie. Mimo iż miał żonę i dzieci, z piękną i młodą królową wdową połączyło go trwałe wieloletnie uczucie, które przerwała dopiero jego śmierć.

Teofil Żychowicz, Królowe polskie z dynastyj Piastów (fragment), 1851, Biblioteka Narodowa, licecja PD,  źródło: Polona

Współcześni nazwali ten związek skandalicznym. Rzeczywiście, jak na realia XIV wieku był on bardzo nowoczesny. Para żyła ze sobą otwarcie, a Ryksa utrzymywała przyjazne relacje z dorosłymi dziećmi Henryka. Swą córkę Agnieszkę w porozumieniu z Henrykiem wydała za mąż za jednego z Piastów śląskich, Henryka I jaworskiego.

Pierwszy mąż Ryksy, król Czech i Polski Wacław II, Codex Manesse, ok. 1300,  Biblioteka Uniwersytecka w Heidelbergu, źródło: katalog biblioteki

W 1315 roku doszło do wybuchu wojny domowej, która do historii miała przejść jako „wojna dwóch królowych”. Pierwszą królową była Elżbieta, z której rozkazu uwięziono Henryka z Lipy, drugą Ryksa, która pospieszyła Henrykowi z odsieczą. Wsparła militarnie panów walczących o jego uwolnienie. Henryk doszedł do porozumienia z królem Janem.

Ostatnia strona z antyfonarza ufundowanego przez królową, na której czytamy: „Roku Pańskiego 1317 księga ta została wykonana z polecenia najjaśniejszej Elżbiety, królowej Czech i Polski”, zdjęcie pochodzi z biografii królowej pióra Małgorzaty Duczmal

Ryksa odsprzedała królowi swe posiadłości w Hradcu i ruszyła za ukochanym na Morawy. Wraz z całym dworem osiadła w Brnie, gdzie prowadziła szeroką działalność fundacyjną. Założyła między innymi klasztor Cysterek, w którym spoczęła po śmierci. Ryksa Elżbieta zmarła 19 października 1335 roku, w wieku 47 lat. Zgodnie ze swym życzeniem została pochowana u boku ukochanego Henryka z Lipy.

Płytka podłogowa z inicjałem „E” (od Elżbieta), wskazująca miejsce pochówku królowej w kościele Wniebowzięcia NMP w Starym Brnie, 2012, fot. Lasy,  licencja  CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commmons

Nigdy nie zapomniała o swym pochodzeniu polskim. W testamencie poczyniła liczne zapisy na rzecz instytucji kościelnych w Czechach i Polsce, zwłaszcza w swym rodzinnym Poznaniu.

Katarzyna Ogrodnik-Fujcik

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Zagadkowe zabójstwo książęcej małżonki

Henryk I Jaworski. Rycerze Okrągłego Stołu na Dolnym Śląsku

Z Cieszyna do Londynu, czyli Małgorzata Piastówna na dworze angielskim

W cieniu królowej Bony. Pierwsza żona Zygmunta Starego, Barbara Zápolya

Włoska przygoda. Cesarska koronacja Anny świdnickiej w Rzymie

Jadwiga Śląska. Księżna niezwykłej pobożności
Elżbieta Rakuszanka. Matka królów, kardynała i świętego
Kochanka – żona – królowa. Barbara Radziwiłłówna w szponach miłości i polityki
Dobrawa. pierwsza polska księżna
Elżbieta Łokietkówna. Zasługi i grzechy węgierskiej królowej
Opisałem więc rzeczy godne pamięci.” O uroczystym wjeździe Bony Sforzy do Krakowa

O Czarnej Księżniczce z Szamotuł. Jak pozostać niezależną i nie zwariować – perypetie matrymonialne Elżbiety z Ostrogskich