Pierwszy polski historyk sztuki?

Stanisław Kostka Potocki i początki Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie

Historia sztuki ma historię krótszą, niż można przypuszczać. Od wieków pisano oczywiście o wybitnych artystach, zachwycających dziełach, imponujących budowlach. Dopiero w Oświeceniu podjęto próbę naukowego spojrzenia na artystyczną działalność człowieka. Polskim historykom sztuki i archeologom przetarł szlaki Stanisław Kostka Potocki, uczony arystokrata, który w Wilanowie założył jedno z pierwszych muzeów.

 

Za ojca dyscypliny uważa się Johanna Joachima Winckelmanna. Ten niemiecki badacz wydał w 1764 roku opracowanie poświęcone sztuce starożytnej, w którym analizował jej historię, klasyfikował dzieła i wprowadzał podział na style. Początki historii sztuki były więc mocno splecione z archeologią klasyczną i zachwytem odkrywanymi „starożytnościami”. Dopiero potem zajęto się kolejnymi epokami.

Anton Raphael Mengs, Portret Johanna Joachima Winckelmanna, około 1777, zakupiony w 1810 roku przez Izabelę Lubomirską (teściową Stanisława Kostki Potockiego), obecnie w kolekcji Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku, licencja PD, katalog cyfrowy muzeum

Polskie tłumaczenie ukazało się w 1815 roku za sprawą Stanisława Kostki Potockiego. O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski nie było jednak dokładnym przekładem. Autor znacznie poszerzył, uzupełnił i poprawił pisma Winckelmanna, opierając się na pracach innych badaczy – w końcu od pierwszego wydania minęło już kilka dekad – oraz własnych spostrzeżeniach.

Strona tytułowa pierwszego tomu dzieła Stanisława Kostki Potockiego, O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski, Warszawa 1815, Biblioteka Narodowa, licencja PD, źródło: Polona

Potocki nadawał się do tego zadania znakomicie. Ze sztuką antyczną zetknął się już w latach siedemdziesiątych XVIII wieku podczas podróży po Europie. Zakres jego zainteresowań szybko zaczął wykraczać poza zwyczajne arystokratyczne upodobania. Kilkakrotnie zwiedzał Pompeje i Herkulanum, gdzie szkicował zachowane ruiny. Kolekcjonowane wazy greckie z uwagą badał i poddawał zabiegom konserwatorskim. Co więcej, na przełomie 1785 i 1786 roku prowadził wykopaliska w miejscowości Nola pod Neapolem. Tym samym stał się pionierem także polskiej archeologii.

Anton Graff, Portret Stanisława Kostki Potockiego, 1785, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, licencja PD, katalog cyfrowy muzeum

Prywatne zamiłowania autora to tylko jeden z powodów pracy nad Winkelmanem polskim. Potocki był prawdziwym człowiekiem Oświecenia, a więc zwolennikiem postępu i nauki. Chciał szerzyć wiedzę o kulturze starożytnej wśród czytelników nad Wisłą, dlatego w swojej książce pominął trudne i erudycyjne wywody niemieckiego autora. Stworzył pierwszą poważną publikację na temat sztuki po polsku, pokazując, że można pisać o tej tematyce w rodzimym języku.

Amfora ze sceną pożegnania, Grecja, około 440 roku przed naszą erą, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, fot. W. Holnicki, licencja CC BY, strona internetowa muzeum

Kształtowanie języka, rozwój polskiej kultury i edukowanie Polaków ściśle wiązało się też z działalnością polityczną Potockiego. W 1800 roku został on współzałożycielem Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk. W Księstwie Warszawskim kierował Izbą Edukacyjną (przemianowaną później na Dyrekcję Edukacji Narodowej), zajmując się reformą polskiego szkolnictwa. W Królestwie Polskim objął natomiast stanowisko ministra wyznań religijnych i oświecenia publicznego. W 1816 roku wspólnie ze Stanisławem Staszicem doprowadził do powołania przez cesarza Aleksandra I Królewskiego Uniwersytetu Warszawskiego.

Pompeo Girolamo Batoni, Portret Aleksandry Potockiej, 1780, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, licencja PD, katalog cyfrowy muzeum

Walory edukacyjne przyświecały również założeniu muzeum w Wilanowie, które Potocki otworzył w 1805 roku. Dawną rezydencję króla Jana III Sobieskiego otrzymał w 1799 roku od teściowej, Izabeli Lubomirskiej. Aleksandra z Lubomirskich podzielała artystyczne zamiłowania męża. To właśnie jej Potocki poświęcił obszerną dedykację Winkelmana polskiego, podkreślając jej gust oraz znawstwo.

Widok Galerii Gotyckiej przy północnym skrzydle pałacu w Wilanowie, autor wzoru Zygmunt Vogel, ryt. Jan Zachariasz Frey, akwaforta z albumu Zbiór sławniejszych pamiątek narodowych…, 1806, Gabinet Rycin Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, katalog cyfrowy e-GR

W Wilanowie Potoccy prezentowali około stu waz greckich oraz zbiory malarstwa europejskiego. Znalazły się tam portrety rodzinne oraz obrazy dawnych mistrzów (na przykład Lucasa Cranacha), ale także kopie, które miały przybliżać zwiedzającym znane dzieła sztuki europejskiej. Potocki budował tę kolekcję z dużym namysłem – na przykład zestawiał i punktował w osobnych tabelach wybrane cechy każdego dzieła, takie jak kolor, kompozycja czy rysunek.

Widok na galerię obrazów w pałacu w Wilanowie, autor wzoru Julian Maszyński, ryt. Aleksander Malinowski, drzeworyt z albumu Willanów. Album widoków i pamiątek oraz kopie obrazów Galeryi Wilanowskiej…, Warszawa 1877, Biblioteka Narodowa, licencja PD, źródło: Polona

Część zbiorów pokazywano we wnętrzach pałacowych, ale z myślą o muzeum dobudowano też specjalny pawilon. W ceglanej, malowniczej bryle Galerii Gotyckiej widać było już wpływy romantyzmu. Prawdopodobnie to efekt współpracy Potockiego z Chrystianem Piotrem Aignerem. Architekt wielokrotnie wcielał w życie pomysły arystokraty, który sam sprawnie wykonywał projekty i szkice.

Wnętrze gabinetu ze „starożytnościami” w pałacu w Wilanowie, autor wzoru Kazimierz Waroczewski, ryt. Aleksander Malinowski, drzeworyt z albumu Willanów. Album widoków i pamiątek oraz kopie obrazów Galeryi Wilanowskiej…, Warszawa 1877, Biblioteka Narodowa, licencja PD, źródło: Polona

Galeria Gotycka istniała tylko pół wieku, do ponownej modernizacji pałacu. Muzeum okazało się jednak trwałym dziełem Potockiego. Po jego śmierci prace na rzecz wilanowskiej kolekcji kontynuowała Aleksandra Potocka. Dziś funkcjonuje tam Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.

Karolina Dzimira-Zarzycka

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Kapłanka przeszłości. Izabela Czartoryska i Świątynia Sybilli w Puławach

Wielka sztuka w Dzikowie, czyli artystyczne hobby Walerii Tarnowskiej

Polak otwiera galerię w centrum Berlina! Atanazy Raczyński i jego kolekcja malarstwa

Suchar Napoleona. Zaskakujące skarby Izabeli Czartoryskiej z Domu Gotyckiego w Puławach

Karla, córka Karola. 104 lata Karoliny Lanckorońskiej

ŁAZIENKI REZYDENCJĄ ROMANOWÓW. PORTRET Aleksander I na tle Pałacu na Wyspie w Łazienkach Królewskich