Tajemnice świata zwierząt w nowożytnym Lesznie

Jan Jonston (1603–1675) i jego "Historiae naturalis"

 Gryfy, smoki, jednorożce i inne stworzenia zostały przedstawione w siedemnastowiecznej encyklopedii zoologicznej, którą w Lesznie opracował Jan Jonston. "Historiae naturalis", ówczesne kompendium wiedzy o świecie przyrody, ukazało się w sześciu tomach w latach 1650–1653. Księgi te są zaliczane do najbardziej okazałych i najpiękniejszych publikacji XVII wieku. Śmiało można powiedzieć, że to ostatnia z humanistycznych encyklopedii zoologicznych. Obecnie znajduje się w zbiorach biblioteki Muzeum Okręgowego w Lesznie.

 

Jan Jonston z wykształcenia był lekarzem, jednak jego zainteresowania naukowe wykraczały poza medycynę i dotyczyły też przyrodoznawstwa, historii, filozofii czy pedagogiki. Zasłynął jako autor dzieł historycznych, medycznych i przyrodniczych, w tym dendrologicznych.

Christian Romstedt, Portret Jana Jonstona, miedzioryt, 1673, Muzeum Okręgowe w Lesznie

Pełnił funkcję lekarza miejskiego, a także nadwornego medyka Bogusława Leszczyńskiego.Przyjaźnił się z rektorem leszczyńskiego gimnazjum, Janem Ámosem Komenskim. W latach 1638–1656 pełnił godność scholarchy (przełożonego) tejże szkoły, wiele swoich dzieł napisał z myślą o młodych czytelnikach.

Karta tytułowa, Jan Jonston, Historiae naturalis de piscibus et cetis, księga V, Amsterdam 1657, Muzeum Okręgowe w Lesznie

Dla leszczyńskiego gimnazjum Jonston wydał podręcznik historii starożytnej (1639), a miejscowym urzędnikom zadedykował dzieło o teriaku (driakwi), czyli starożytnym leku na bazie jadu żmii, opium i wielu ziół (1642). W Lesznie powstały jego największe dzieła z zakresu medycyny – Idea universae medicinae practicae (1644) oraz nauk przyrodniczych – Historiae naturalis (1650–1653).

Nosorożec (łac. Rhinoceros) według Albrechta Dürera, Jan Jonston, Historiae naturalis de quadrupedibus, Amsterdam 1657, Okręgowe w Lesznie

Pomysł zebrania materiałów o zwierzętach mógł się zrodzić podczas młodzieńczych podróży po Europie. Podczas jednej z nich Jonston zwiedził słynne muzeum botanika Ulisse’a Aldrovandiego w Bolonii. Od XVI wieku silnym impulsem do gromadzenia i systematyzowania wiedzy o świecie były także zamorskie wyprawy do Ameryki, szczególnie odkrycia geograficzne Nowego Świata.

Wiemy, że w bibliotece Jonstona znajdował się wydany w 1648 roku opis przyrody Brazylii, autorstwa Georga Marggrafa. Również inne dzieła z bogatego księgozbioru Jonstona pozwoliły mu przygotować dzieło oparte na starszych kompendiach i traktatach przyrodniczych. Opracował syntezę historii naturalnej do użytku szkolnego z myślą o uczniach gimnazjum w Lesznie. Do najczęściej wykorzystywanych przez niego źródeł należały szesnastowieczne encyklopedie przyrodnicze: Historia animalium Conrada Gessnera i bolońska Historia naturalis Ulisse’a Aldrovandiego.

Lwy według rysunku Petera Paula Rubensa, Jan Jonston, Historiae naturalis de quadrupedibus, Amsterdam 1657, Muzeum Okręgowe w Lesznie

Jonston w swoim dziele zamieścił około 260 tablic ukazujących ponad 2,5 tysiąca stworzeń. Korzystał z popularnych przedstawień zwierząt i legendarnych stworów, a ponadto traktatów jeździeckich (zawierających wizerunki koni), utworów myśliwskich (między innymi z podobiznami jeleniowatych), ale także druków ulotnych z wyobrażeniem walenia. Motyw nosorożca był wzorowany na powszechnie znanym drzeworycie Albrechta Dürera, pierwowzór lwów pochodził z dzieł Petera Paula Rubensa, a inspirację dla obrazów niedźwiedzi stanowiły piętnastowieczne rysunki Hansa Burgkmaira.

Karta tytułowa, Jan Jonston, Historiae naturalis de avibus, księga VI, Amsterdam 1657, Muzeum Okręgowe w Lesznie

Warto przyjrzeć się wizerunkom stworzeń, by móc zauważyć, że czworonogi i ptaki najczęściej rysowano na podstawie żywych okazów, ewentualnie wypchanych – w pozach imitujących ruch. Natomiast ryby, węże, owady patrząc na preparaty, dlatego są często przedstawiane w nienaturalnych pozycjach. Tablice, znajdujące się na osobnych kartach pomiędzy stronami z tekstem, prezentowały kilka gatunków zwierząt, stwarzając możliwość ich porównania.

Pelikan, harpie, gryf, Jan Jonston, Historiae naturalis e avibus, księga VI, Amsterdam 1657, Muzeum Okręgowe w Lesznie

Kompendium często zdobywało uznanie. Podkreślano wyjątkowe walory artystyczne ilustracji, a za ich autora mylnie uważano Matthäusa Meriana starszego. Dziś już wiadomo, że wyboru dokonał sam Jan Jonston, Officina Meriana zaadaptowała jedynie wskazane ilustracje i przeniosła na nowe płyty.

Karta tytułowa, Jan Jonston, Historiae naturalis de isectis, księga III, Amsterdam 1657, Muzeum Okręgowe w Lesznie

Jonston dał się poznać jako wyjątkowy uczony doby baroku, mimo że nie prowadził badań empirycznych i nie dokonał żadnego odkrycia. Był wielkim erudytą i popularyzatorem nauk. Dwa miasta Leszno i Lubin z okazji 300. rocznicy śmierci uczonego wystawiły pomniki w przestrzeni publicznej. Jedyny wolno stojący pomnik Jana Jonstona w Europie można zobaczyć w Lesznie.

Smoki, Jan Jonston, Historiae naturalis de serpentibus, księga II, Amsterdam 1657, Muzeum Okręgowe w Lesznie

Leszczyńskie Towarzystwo Kulturalne powierzyło jego przygotowanie rzeźbiarce Magdalenie Więcek-Wnuk. Monument stoi od 1975 roku w parku, który znajduje się w miejscu dawnego cmentarza ewangelickiego, gdzie pochowano wybitnego uczonego. Park od 1976 roku nosi imię Jana Jonstona. W tym samym roku w Lubinie Zbigniew Frączkiewicz stworzył płaskorzeźbę Oliwne drzewko, upamiętniającą słynnego lekarza. W Składowicach, w których mieszkał Jonston po wyjeździe z Leszna, na elewacji pałacu został umieszczony płaskorzeźbiony wizerunek głowy uczonego.

Marta Małkus

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Paweł Guldeniusz. Nieprzeciętny aptekarz toruński

Od muzyki do etnografii. Mrówcza praca Oskara Kolberga

 

Przepisy na wodę leśną, ognie bengalskie i proszki dla koni od zołzy, czyli rzecz o manuale aptecznym ze zbiorów Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

Bernard Wapowski. Królewski kartograf rysuje Polskę

"Smoka pokonać trudno, ale starać się trzeba”. "Nowe Ateny", czyli edukacyjna misja księdza Benedykta Chmielowskiego

Co to jest ananas? Michał Boym – lwowianin w siedemnastowiecznych Chinach

Nieukończony atlas Polski. Herman Karol Perthées i jego "Mappy szczegulne..."