"Smoka pokonać trudno, ale starać się trzeba"

"Nowe Ateny", czyli edukacyjna misja księdza Benedykta Chmielowskiego

 „Od razu po przyjeździe z wielką przyjemnością zajęłam swoje wieczory powtórnym czytaniem "Nowych Aten", które przecież dobrze znam, bom się w nich zaczytywała, gdy po raz pierwszy były wydane. I gdybyż na to moje oczy pozwoliły, czytałabym godzinami. […] A i książka ta jest dziwnie magiczna – można ją czytać bez przerwy, to tu, to tam, i zawsze coś ciekawego w głowie zostaje, i ma się wszelkie preteksta do pomyślenia, jaki to świat jest wielki i skomplikowany, że myślą się go nijak objąć nie da, chyba tylko wyrywkami, drobinami małych zrozumień”.

 

Elżbieta Drużbacka, postać autentyczna, a jednocześnie bohaterka powieści Olgi Tokarczuk Księgi Jakubowe, pisała w ten sposób – na kartach dzieła noblistki – do księdza Benedykta Chmielowskiego, autora Nowych Aten. Jego książka, uznawana za pierwszą polską encyklopedię powszechną, została wydana w 1745 roku we Lwowie. W czasie gdy się ukazała, trwały w Paryżu prace nad wielką encyklopedią francuską, uważaną potem za jedno z najważniejszych osiągnięć myśli oświeceniowej.

Benedykt Chmielowski, pierwsze strony części I Nowych Aten, 1745, licencja PD, Biblioteka Narodowa, źródło: Polona

Benedykt Chmielowski urodził się w 1700 roku. Odbył edukację w szkołach prowadzonych przez jezuitów oraz w seminarium katedralnym we Lwowie. Pełnił funkcję domowego nauczyciela syna wojewody ruskiego Jana Jabłonowskiego. Magnat był zaangażowanym pisarzem politycznym, człowiekiem bardzo religijnym, fundatorem kościołów w Podkamieniu i Mariampolu, kolekcjonerem sztuki. Przykład ambitnego chlebodawcy z pewnością oddziaływał na młodego Chmielowskiego. Ksiądz nauczyciel mógł korzystać z bogatej biblioteki rodu, co prawdopodobnie zachęciło go do przyszłej działalności pisarskiej. Później, dzięki wsparciu Jabłonowskich, Chmielowski objął probostwo w Firlejowie koło Rohatynia.

Benedykt Chmielowski, Strona pierwszego rozdziału dzieła Nowe Ateny, cześć I, 1745, licencja PD, Biblioteka Narodowa, źródło: Polona

Praca nad Nowymi Atenami trwała wiele lat. Autor pragnął przedstawić wiedzę w systematyczny i użyteczny sposób. Zaznaczył w przedmowie, że czytelnik musiałby sam wertować księgi i „skupować biblioteki” w poszukiwaniu informacji, a dzięki jego encyklopedii ma „bez pracy” dostęp do wiadomości. Przedstawił też swoją metodę działania: „kilkaset autorów od deszczki do deszczki przeczytawszy, tu i ówdzie pożyczając, to skupując, na ich fundamencie te Nowe dla ciebie czytelniku wystawiłem Ateny”. Ksiądz Chmielowski w istocie musiał zapoznać się z ogromem źródeł. Korzystał nie tylko ze swojej niemałej biblioteki. Radził się biskupa Józefa Andrzeja Załuskiego posiadającego wielki księgozbiór.

Benedykt Chmielowski, pierwsze strony części II Nowych Aten, 1746, licencja PD, Biblioteka Narodowa, źródło: Polona 

Nasz encyklopedysta ze szczególnym szacunkiem traktował dzieła autorów starożytnych. Był księdzem, więc nie podawał w wątpliwość wiadomości zaczerpniętych z Biblii. Lojalnie przypominał, że Kościół nie zgadza się z teorią Mikołaja Kopernika oraz że prawdziwa jest jedynie wiara katolicka. Zamieścił w swym dziele teksty dotyczące różnych dziedzin: historii, geografii, teologii, astronomii, polityki, matematyki, botaniki, zoologii, ale też alchemii czy magii. Lubił historię i traktował ją jako naukę pomocną w budowaniu umoralniających opowieści. Poważnie podchodził do tradycji. Wywodząc się ze szlacheckiego rodu, nie krytykował „złotej wolności”. Choć sam nie podróżował daleko, z zaangażowaniem opisywał inne kraje i ich mieszkańców: „Teraźniejsi Brytannowie wielcy Politycy, ludzcy, w obyczajach poważni, urody pięknej […]. Cudzoziemców nie bardzo cierpiący. […] Na morzu główni pływacze i Rozbójnicy, […] więcej mięsa niż chleba jedzą”.

Benedykt Chmielowski, pierwsze strony części IV Nowych Aten, 1756, licencja PD, Biblioteka Narodowa, źródło: Polona  

W encyklopedii Chmielowskiego wiadomości rzetelne przeplatały się z legendami i fantastycznymi opowieściami, ale ksiądz podawał zwykle źródło, z którego korzystał. Na przykład bazyliszek, zakwalifikowany do „Rzeczy Czołgających się po Ziemi, Mianowicie Węży Cudownych”, otrzymał notatkę zawierającą odniesienie do odpowiednich „znawców tematu”: „Delrio i Kircher […] dowodnie probują, że nie Oczyma ten Wąż zabija jadowitemi, ale będąc pełen jadu ciężkiego, bliskie zaraża powietrze”.

Ilustracja z dzieła Benedykta Chmielowskiego Nowe Ateny, reprint z 1966 roku, licencja PD, Wikimedia Commons 

Nowe Ateny stały się popularne w czasach saskich i chętnie je czytano, zwłaszcza w kręgach szlacheckich. Napisane ozdobnym stylem, charakterystycznym dla baroku, z wieloma łacińskimi wtrąceniami i wierszowanymi, zabawnymi nieraz tytułami, przyciągały uwagę czytelników. W XIX i XX wieku pracę Chmielowskiego poddano miażdżącej krytyce. Okrzyknięto encyklopedię przykładem sarmackiego zacofania. Dzieło to jest jednak nie tylko świadectwem czasów, ale też dowodem niezwykłej misji pracowitego amatora, obdarzonego niepospolitym poczuciem humoru. Stanowi nieudaną, choć ambitną próbę opisania świata.

 

Olga Tokarczuk podczas Berlinale 2017, fot. Martin Kraft, licencja CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons

Postać proboszcza z Rohatynia została ostatnio przywrócona powszechnej pamięci. 10 października 2019 roku Akademia Szwedzka ogłosiła, że Nagrodę Nobla w dziedzinie literatury za rok 2018 otrzymała polska pisarka Olga Tokarczuk. W eseju z 2014 roku Jak pisałam „Księgi Jakubowe” Tokarczuk wspominała: „Najpierw były Nowe Ateny księdza Benedykta Chmielowskiego we wspaniałym opracowaniu Marii i Jana Lipskich, które poczytywałam całe dzieciństwo i młodość”. I tak pierwsza polska encyklopedia stała się jedną z inspiracji dla przyszłej noblistki!

Ewa Olkuśnik

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Badacz szczątków biskupów z Faras i mumii egipskich, czyli rzecz o profesorze Tadeuszu Dzierżykray-Rogalskim i kolekcji narzędzi antropometrycznych w zbiorach Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

Z Wołynia na szczyty Andów. Ernest Malinowski – twórca Kolei Transandyjskiej

Zwalczyć epidemie. Helena Sparrow i szczepionka przeciwtyfusowa

Lśniący domeykit. Ignacy Domeyko odkrywa skarby Chile

„Wiedza ― moją nadzieją i ukojeniem; bez niej nie wytrwałbym”. Ludwik Hirszfeld w warszawskim getcie

Humanistka w trudnych czasach. Maria Ossowska – uczona i obywatelka

Michalina Isaakowa. Z siatką na motyle w puszczy tropikalnej

Co to jest ananas? Michał Boym – lwowianin w siedemnastowiecznych Chinach

Czy nauczyciel musi być artystą? Władysław Witwicki – człowiek renesansu w pierwszej połowie XX wieku

Motocyklem w podróż poślubną. Wyprawa Haliny Korolec-Bujakowskiej i Stanisława Bujakowskiego do Szanghaju