Chrystus stoi na wyłamanych drzwiach, dookoła których rozsypane są pozostałości po okuciach i zamkach – to sforsowane bramy piekieł, w pobliżu widać także pokonanego szatana. Zbawiciel właśnie wkroczył do Otchłani, aby wyciągnąć z niej Sprawiedliwych. Jako pierwsi uwolnieni zostają mężczyzna i kobieta – to starotestamentowi Adam i Ewa.
Wielka Schizma z 1054 roku nasiliła rożnice w naukach Kościołów Wschodniego i Zachodniego. Kościół prawosławny nie uznał na przykład dogmatów uchwalonych przez sobory obradujące po rozłamie. W prawosławnych ikonach znajdziemy zatem przedstawienia osadzone we wczesnośredniowiecznej tradycji chrześcijańskiej; niektóre z nich zachowały się w sztuce wschodniej, ale z czasem zanikły w sztuce łacińskiego Zachodu.
Ikona Zstąpienia Chrystusa do Otchłani, 2 poł. XVII w., Muzeum Ikon w Supraślu, dzięki uprzejmości muzeum
Scena Zmartwychwstania w powszechnie dziś kojarzonej formule ikonograficznej, czyli ukazująca Chrystusa wychodzącego z grobu, pojawiła się w sztuce zachodnioeuropejskiej dopiero w pełnym średniowieczu. Wcześniej najczęściej ukazywano – zgodnie z narracją ewangeliczną – trzy Marie rozmawiające z aniołem przy pustym grobie Zbawiciela. Sam Chrystus pojawiał się natomiast w przedstawieniu Zstąpienia do Otchłani, w sztuce bizantyńskiej nazywanym Anastasis. Temat ten ma korzenie wczesnochrześcijańskie, pojawia się w apokryfach i w tekstach Ojców Kościoła. Uważano, że wszyscy – nawet sprawiedliwi – żyjący w czasie między Grzechem Pierworodnym a Ofiarą Chrystusa, po śmierci nie mogli doznać Zbawienia. Pierwszym zatem aktem, którego Chrystus miał dokonać po dopełnieniu Ofiary, było zejście do piekieł i uwolnienie dusz sprawiedliwych.
Ikona Zstąpienia Chrystusa do Otchłani, koniec XIX w., Muzeum Ikon w Supraślu, dzięki uprzejmości muzeum
Przez całe średniowieczne scena Zstąpienia do Otchłani występowała zarówno w sztuce Wschodu jak i Zachodu. W kościele katolickim tradycja o Zstąpieniu do Otchłani czytelna jest zwłaszcza w tekście Wyznania Wiary (Skład Apostolski), który mówi o Chrystusie: "umęczon pod Ponckim Piłatem, ukrzyżowan, umarł i pogrzebion, i zstąpił do piekieł, trzeciego dnia zmartwychwstał, i wstąpił na niebiosa”.
Scena Anastasis z czasem zanikła w sztuce kręgu łacińskiego, a pozostała w prawosławnych ikonach. Niektóre z nich są zresztą świadectwem przenikania się wpływów obu tych kręgów kulturowych. Na przykład jedna z rosyjskich ikon w Supraślu, datowana na początek XIX wieku, ukazuje jednocześnie Zmartwychwstanie Chrystusa osadzone w tradycji zachodnioeuropejskiej oraz Zstąpienie do otchłani.
Ikona Zstąpienia Chrystusa do Otchłani, ok. 1800, Muzeum Ikon w Supraślu, dzięki uprzejmości muzeum
Ze względu na wielokulturową tradycję dawnej Rzeczypospolitej i obecność na jej terenach zarówno Kościoła Zachodniego, jak i Wschodniego, w polskich zbiorach muzealnych znajdziemy różne ikony Zstąpienia do Otchłani – nie tylko rosyjskie, ale także na przykład karpackie. W zbiorach w Supraślu przechowywana jest ikona powstała w drugiej połowie XVII wieku pochodząca z Rzeszowszczyzny (rejon podkarpacki). Różni się ona od ikon rosyjskich między innymi kolorystyką i sposobem modelowania twarzy postaci, a ponadto ma tło opracowane w formie rytego w zaprawie ornamentu.
Ikona Zmartwychwstania i Zstąpienia Chrystusa do Otchłani, pocz. XIX w., Muzeum Ikon w Supraślu, dzięki uprzejmości muzeum
Muzuem Ikon w Supraślu jest oddziałem Muzeum Podlaskiego w Białymstoku. Siedziba Muzeum Ikon mieści się na terenie prawosławnego Monasteru Zwiastowania Przenajświętszej Bogurodzicy i św. Apostoła Jana Teologa, powstałego w XVI wieku. Ten zespół klasztorny od XVII wieku należał do bazylianów, jedynego w Polsce męskiego zakonu obrządku greckokatolickiego. Muzeum usytuowane jest w Pałacu Archimandrytów (prawosławnych opatów). Najstarsze z ponad 1000 ikon z jego kolekcji są datowane na XVII wiek. Duża część tych zbiorów to nielegalnie przewożone przez granicę obiekty, przekazane do muzeum przez Białostocki Urząd Celny.
Magdalena Łanuszka
Powrót
