Madonna z Dzieciątkiem jako Królowa Niebios zasiada na tronie w otoczeniu aniołów. W dłoni trzyma gałązkę poziomki - to motyw, który pojawiał się w sztuce średniowiecznej w przedstawieniach raju. Wyrastające z gałązki czerwony owoc i biały kwiat symbolizują miłość i czystość. Przypominają, że Maria jest jednocześnie Matką i Dziewicą.
Gotycki obraz Madonny z Poziomką z kościoła św. Krzyża w Żywcu ma niezwykłą historię. Jej ślady zachowały się w przemalowaniach, którym dzieło było poddawane. Ze źródeł wynika, że obraz pochodzi z Krakowa, a do Żywca trafił w XVII w. Wtedy też domalowani zostali: fundator (klęczący kanonik) i stojący za nim św. Andrzej; zamieszczono także podpis: "Żywiec 1625".
Andrzej Komornicki, autor XVIII-wiecznej kroniki opisującej dzieje Żywiecczyzny, zanotował: "Roku Pańskiego 1625 wielebny ksiądz Andrzej Kozatius […] ołtarz wystawił w kościele w Żywcu Pocieszenia Najświętszej Panny Maryjej, staroświecką strukturą zrobiony […], albowiem gotowy taki w Krakowie już stary kupił i dał się z patronem swoim świętym Andrzejem wymalować, po kanonicku i klęczący". Dalej kronika ta przekazuje nam, że w początkach XVIII w. "ołtarz nowy […] Marcin Guterkowic i Agneska Miodonówna, małżonkowie, a mieszczanie żywieccy kosztem swoim w kościele żywieckim wystawili, obraz weń wstawiwszy z starego ołtarza". Wówczas stary obraz dostosowano do nowej barokowej oprawy: przycinając, zmieniono jego kształt i usunięto m.in. domalowanego wcześniej św. Andrzeja. W czasie kolejnych zmian obraz został tak znacząco przemalowany, że jeszcze w XX w. wydawał się być barokowym dziełem niezbyt wysokiej klasy. Dopiero w wyniku konserwacji, prowadzonej od 1980 r., dokonano sensacyjnego odkrycia. Okazało się, że w partiach tła było aż 7 kolejnych warstw malarskich!
Malarz krakowski/małopolski (?), Madonna z poziomką (Matka Boska tronująca z Dzieciątkiem w otoczeniu aniołów), trzecia ćwierć XV w., Muzeum Miejskie w Żywcu, fot. M. Szczypiński, Pracownia Fotograficzna MNK
W wersji zbarokizowanej zamalowano anioły, Maria trzymała w dłoni bukiet róż (a nie poziomkę), zaś Dzieciątko miało w ręku glob, choć w pierwotnej kompozycji jest to ptaszek. Warto także zauważyć, że w gotyckim oryginale dzieciątko Jezus jest całkowicie nagie – było to popularne rozwiązanie w sztuce późnośredniowiecznej, niosące treści eucharystyczne – Maria prezentuje wiernym Ciało Chrystusa. W czasach późniejszych nagość Dzieciątka zaczęła być postrzegana jako element niewłaściwy w obrazie sakralnym. Ostatecznie wiele gotyckich przedstawień było przemalowywanych – najczęściej dodawano sukienki, zasłaniające nagie ciało Jezusa. Tak było również w przypadku Madonny z Poziomką. W wersji barokowej, przed konserwacją, Dzieciątko było całkowicie ubrane. Po usunięciu przemalowań ukazał się wspaniały gotycki oryginał, pochodzący z trzeciej ćwierci XV w.
Malarz krakowski/małopolski (?), Madonna z poziomką (Matka Boska tronująca z Dzieciątkiem w otoczeniu aniołów), fragment, trzecia ćwierć XV w., Muzeum Miejskie w Żywcu, fot. M. Szczypiński, Pracownia Fotograficzna MNK
Dzięki kolejnym konserwacjom (w czasie ostatniej, zrealizowanej przez prof. Martę Lempart-Geratowską oraz dr Barbarę Budziaszek w latach 2011-2014, m.in. naprostowano bardzo mocno wygięte i złamane podobrazie) obraz Madonny z Poziomką wrócił – na ile to możliwe – do formy najbliższej wersji pierwotnej. Brakuje oczywiście odciętych w XVIII w. fragmentów deski, bezpowrotnie także zniszczona została oryginalna dekoracja płaszcza Matki Boskiej. Konserwatorzy pozostawili jednak domalowaną w XVII w. postać ks. Kozatiusa oraz pozostałości po jego patronie, św. Andrzeju: to niezwykle cenne ślady historii obrazu i jego kulcie na przestrzeni stuleci. Dziś obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem z kościoła św. Krzyża w Żywcu przechowywany jest w Muzeum Miejskim w Żywcu, jako depozyt tamtejszej parafii Narodzenia Najświętszej Marii Panny.