Czy tak wyglądał Mikołaj Kopernik?

Portret astronoma ze zbiorów Muzeum Okręgowego w Toruniu

Spośród trzech malowanych olejno portretów Mikołaja Kopernika pochodzących z XVI w. szczególne miejsce zajmuje, prezentowany obecnie w Sali Mieszczańskiej Ratusza Staromiejskiego w Toruniu, obraz zwany portretem gimnazjalnym. Od około 1594 r. wizerunek słynnego astronoma znajdował się w Bibliotece Gimnazjum Akademickiego w Toruniu.

Obraz przedstawia toruńskiego astronoma w wieku ok. 35‒40 lat. Uczony ukazany został jako postać o szczupłej twarzy, wyrazistych rysach oraz długich, ciemnych i falistych włosach. Charakterystyczne jest ujęcie oczu, z których lewe znajduje się niżej od prawego, co świadczy o pewnych niedociągnięciach warsztatu portrecisty. Mikołaj Kopernik jest ubrany w czarną sutannę z widocznym białym rąbkiem koszuli oraz w czerwony kubrak bez rękawów, podbity białym futerkiem przy kołnierzu i ramionach. Tło portretu jest popielate o ciepłym odcieniu. Najprawdopodobniej obraz był pierwotnie dłuższy. Dolna krawędź malowidła nosi ślady drobnych uszkodzeń drewna z zaprawą i farbą, które mogły powstać przy odpiłowaniu w poprzek słojów drewna. Uszkodzenia te pokryte są dawnymi retuszami.

Bohdan Marconi, konserwator obrazu z lat 1946‒1948, określił czas jego powstania na połowę XVI w., na lata ok. 1540‒1560. W tym samym czasie Leonard Torwirt sugerował powstanie malowidła w pierwszej poł. XVI w., wskazując na krąg dürerorwski. Józef Flik, który poświęcił portretowi osobne studium warsztatu malarskiego, próbował związać autorstwo obrazu z postacią Marcusa Gheeraetsa, wskazując na wyraźne podobieństwo ujęcia portretu z grafiką Teodora de Bry, którego wydawnictwo współpracowało z aktywnym na terenie Anglii M. Gheeraetsem. Ustalenie jednoznacznej atrybucji pozostaje niezwykle trudne.

Portret Mikołaja Kopernika, XVI w., licencja PD, Ratusz Stromiejski, oddział Muzuem Okręgowego w Toruniu

Wśród najdawniejszych wizerunków Mikołaja Kopernika na pierwszym miejscu wymienia się olejny portret znajdujący się obecnie w Strasburgu, który zdobi słynny zegar astronomiczny (skonstruowany w latach 1571‒1574). Namalował go szwajcarski artysta Tobiasz Stimmer (1539‒1584), dla którego wzorem byłby portret przesłany do Strasburga po śmierci Kopernika przez jego bratanka Tiedemana Gisego (1480‒1550). Posłużył on również do graficznych edycji portretu uczonego, tzw. wizerunków reusnerowskiego i kauffmanowskiego. Z okresu do końca XVI w. pochodzi także obraz olejny z epitafium wielkiego astronoma znajdującego się w katedrze ŚŚ. Janów w Toruniu, ufundowanego przez toruńskiego lekarza Melchiora Pirnesiusa, jednakże nie prezentuje on takiej wartości artystycznej jak portret gimnazjalny.

Karol Hemmerlein, Portret Mikołaja Kopernika według epitafium z kościoła śś. Janów w Toruniu, 1943, fot. A. Skowroński

W okresie do końca XVI w. zachowały się tylko trzy obrazy olejne przedstawiające Mikołaja Kopernika. Dają one pewne wyobrażenie o tym, jak mógł wyglądać uczony. Niestety żaden z tych wizerunków nie był malowany z natury; wszystkie powstały już po śmierci Kopernika. Z pośrednich przekazów wiadomo, że zarówno portret sztrasburski, jak i portret gimnazjalny powstały na podstawie niezachowanego do dziś autografonu, obrazu do którego astronom pozował. Tak więc, czy tak naprawdę wiemy, jak wyglądał Kopernik?

Należy podkreślić, że z trzech wspomnianych szesnastowiecznych wizerunków, wyjątkowym artystycznie wytworem jest dzieło eksponowane obecnie w toruńskim Ratuszu. Można zaryzykować stwierdzenie, że portret gimnazjalny, pomimo drobnych niedociągnięć, wyróżnia się na tle pozostałych obrazów niepoślednim kunsztem i wysoką techniką wykonania. Wziąwszy pod uwagę fakt, że rozpowszechniony w świecie ikonograficzny wizerunek toruńskiego astronoma pochodzi od tego właśnie obrazu, możemy skonstatować, że jest on obiektem wręcz bezcennym.

 

Michał Kłosiński

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Zrzutka na astronoma! Pomnik Mikołaja Kopernika w Toruniu
Pokój toruński 1411 roku. zmarnowane zwycięstwo?
Toruń 1466. Wieczysty pokój po latach wojny.
Sekret toruńskich pierników. słynnych smakołykach z „piernikowego miasta”

Lidzbark Warmiński woj. warmińsko-mazurskie

tumult toruński czyli o okrucieństwie wojen religijnych

Toruń woj. kujawsko-pomorskie

II Traktat Toruński obraz Mariana Jaroczyńskiego w Muzeum Okręgowym w Toruniu
Frombork woj. warmińsko-mazurskie