Mizerna, cicha?

Obraz "Wigilia na Syberii" Jacka Malczewskiego ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie

Mizerna, cicha jest jedną z nielicznych polskich kolęd, które chciałoby się zanucić, patrząc na obraz Jacka Malczewskiego Wigilia na Syberii. Płótno czołowego polskiego symbolisty emanuje bowiem chłodem, którego nie rozproszyłaby nawet gorąca para wydobywająca się z widocznego w głębi kompozycji samowara.

 

Udokumentowane początki zainteresowania Jacka Malczewskiego tematyką sybirską wyznacza jego studencki pobyt w Paryżu w latach 1876–1877. Bodźcem do podjęcia tych zagadnień stała się między innymi lektura Anhellego Juliusza Słowackiego. Szacunek dla twórczości poety z Krzemieńca w młodym malarzu wzbudził ojciec artysty, Julian Malczewski. W prowadzonej między Radomiem a stolicą Francji korespondencji ojca i syna odnajdziemy długą dyskusję na temat malarskiego potencjału prozy Słowackiego. Jacek przysyłał do Polski szkice przedstawiające śmierć Ellenai z prośbą o ich ocenę, Julian zaś wyliczał proponowane poprawki. W zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie zachowało się kilka spośród wykonanych w Paryżu szkiców przygotowawczych do obrazów ukończonych w latach 1882–1883: Niedzieli w kopalni oraz słynnej Śmierci Ellenai. Druga z wymienionych prac była inspirowana Anhellim Słowackiego. Pierwsza stanowi natomiast wczesny przykład rezygnacji z literackich nawiązań na rzecz tworzenia scen rodzajowych z życia codziennego Sybiraków.

Jacek Malczewski, Śmierć Ellenai – szkic inspirowany poematem Juliusza Słowackiego „Anhelli”, 1877, Muzeum Narodowe w Krakowie, licencja PD, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Choć Malczewski wielokrotnie powracał jeszcze do motywów zaczerpniętych z prozy polskiego wieszcza, to aż do końca XIX stulecia jego twórczość zdominowała antyromantyczna konwencja sztuki patriotycznej. Wątki literackie ustąpiły miejsca przejmującym przedstawieniom tragicznych losów zesłańców syberyjskich.

W malowanych wówczas dziełach artysta raz po raz stosował skomplikowane skróty perspektywiczne. W śmiały sposób ukazywał niektóre postaci fragmentarycznie, sugerując, że znajdują kontynuację gdzieś poza granicami płótna. Kulminacyjne akcenty treściowe umieszczał na drugim planie kompozycji. Wszystkie te zabiegi, w połączeniu z brutalnie naturalistyczną charakterystyką poszczególnych postaci, prowadziły do stworzenia wyostrzonej i niezwykle surowej wizji plastycznej. Natarczywie perswazyjne kreacje malarskie Malczewskiego miały przede wszystkim wywoływać sprzeciw widza.

Jacek Malczewski, Śmierć Ellenai, 1883, Muzeum Narodowe w Krakowie, licencja PD, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Do najbardziej poruszających prac powstałych w tym okresie należy zjawiskowa Wigilia na Syberii ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie. W tym namalowanym w 1892 roku obrazie Malczewski zobrazował spotkanie wigilijne zesłańców. Wokół stołu znajdującego się w ascetycznym wnętrzu artysta zgromadził ośmiu mężczyzn w różnym wieku. Nie odnajdziemy tu jednak ani świątecznej choinki, ani też bogactwa smakowitych potraw. Na próżno poszukiwalibyśmy jakiegokolwiek z tradycyjnych bożonarodzeniowych dań. Uwagę zwraca także skromność ubiorów zesłańców. Fizyczne oznaki biedy to jednak nie wszystko. Ponad siankiem i pustymi talerzami unosi się przede wszystkim nastrój bezbrzeżnego smutku i tęsknoty za ojczyzną. Nawet ta szczególna noc nie przynosi zesłańcom odrobiny ukojenia.

Jacek Malczewski, Wigilia na Syberii, 1892, Muzeum Narodowe w Krakowie, licencja PD, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Ekspresję tego antyrosyjskiego malarskiego oskarżenia wzmagają przemyślana kompozycja i chłodna kolorystyka płótna. W Wigilii na Syberii płaszczyzna stołu kończy się tuż przed dolną krawędzią obrazu. Malczewski nie tylko zwraca w ten sposób uwagę na wyzierające spod obrusu sianko, ale także ogranicza dystans pomiędzy widzem a grupą zesłańców. Możemy odnieść wrażenie uczestniczenia w tej intymnej, pełnej smutku scenie. Innym wielkim walorem tego dzieła jest jego nowatorska, bazująca na dysharmoniach, kolorystyka. Zdaje się, że czujemy na swej skórze niemal namacalny chłód, który wypełnia przestrzeń namalowanego przez artystę wnętrza. Jak zauważył Andrzej Jakimowicz, „pozbawiony tego kolorystycznego dramatu obraz stawałby się przedstawieniem grupy panów w różnym wieku i z różnym stopniem melancholii na obliczach, siedzących przy stole”. Dzięki mistrzostwu młodego Malczewskiego tak się jednak nie stało. Jego wyjątkowe dzieło należy do najbardziej udanych obrazów o patriotycznej treści, eksponowanych w krakowskich Sukiennicach.

Piotr Cyniak

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Polska w odzyskanej koronie. Polonia Jacka Malczewskiego w Muzeum Narodowym w Kielcach

O czym myśli Aleksander Wielopolski? Obraz Jacka Malczewskiego ze zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie

Kutia – przysmak wigilijny kresów

Wigilijne maskarady kaszubskich "gwiôzdek". Maszkarony i akcesoria kolędnicze ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku

Szczupaki, karpie, liny, łososie – zwyczajnie lub na kolorowo. Ryba, czyli tradycyjne, postne danie na wigilijnym stole.

Od orzechów do odkurzaczy, czyli historia prezentów gwiazdkowych
Moda na choinkę. Drzewko bożonarodzeniowe w polskiej tradycji

Rajskie jabłuszka, pierniczki, gwiazdy i anielskie włosy, czyli magia ozdób choinkowych