Chłopczyce na koniach?

Portrety amazonek z kręgu Augusta II Mocnego

„Stanęła więc Anna przed nim w całej piękności swojej, ubrana po męsku, w grenadierskim mundurze, z bronią na ramieniu, z kaskiem na głowie”. Król ponoć od razu rozpoznał w niej córkę. Czy pochodzący z warsztatu Louisa de Silvestre’a portret Anny Orzelskiej w stroju amazonki nawiązuje do tego spotkania?

 

Amazonka to zarówno kobieta jeżdżąca konno, jak i zakładany przez nią strój. Przez stulecia kostium taki łączył elementy mody damskiej i męskiej. W pierwszej połowie XVIII wieku górna część przypominała krojem szustokor, czyli kaftan noszony przez ówczesnych elegantów. Złote galony i metalowe guziki nawiązywały do munduru. Pod spód wkładano koszulę męską (często z ozdobnym żabotem) i kamizelkę. Wąskie spodnie do kolan oraz wysokie skórzane buty przykrywała długa spódnica, która pozwalała na wygodną jazdę dzięki systemowi rozcięć, guzików i troczków.

Louis de Silvestre (warsztat), Portret Anny Orzelskiej, około 1725, Muzeum Narodowe w Warszawie, licencja PD, źródło: Cyfrowe MNW

Zapalone miłośniczki jazdy konnej i polowania niekiedy portretowały się w takim stroju. Tak przedstawiono Annę Orzelską na obrazie wykonanym w warsztacie malarskim Louisa de Silvestre’a. Kostium amazonki dopełniają czarna kokarda zawiązana pod szyją, niewielka peruka i kapelusz trzymany pod lewą ręką. Orzelska podobno nierzadko przebierała się w strój męski. Być może wynikało to z przeszłości damy.

Anna była dzieckiem Augusta II Mocnego i warszawskiej mieszczki, której ojciec, Francuz z pochodzenia, prowadził w stolicy winiarnię. Z niewyjaśnionych powodów król początkowo nie interesował się córką, choć słynął z hojności wobec nieślubnych potomków. Gdy Anna była już młodą dziewczyną, odnalazł ją przyrodni brat Fryderyk August Rutowski. Odkrył, że Orzelska odziedziczyła urodę po matce, a żywym usposobieniem bardzo przypominała Augusta. Postanowił przygotować siostrę do spotkania z ojcem.

Louis de Silvestre (warsztat), Portret Anny Orzelskiej, pierwsza ćwierć XVIII wieku, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, licencja PD, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Szczegóły te znamy dzięki relacji pewnego awanturnika, barona Karola Ludwika Pöllnitza, który przedstawił prywatne życie Augusta w dziele La Saxe galante. Historyk Julian Bartoszewicz powołując się na to źródło, pisał w 1856 roku: „[Rutowski] Kazał ją musztry uczyć. Anna podjęła doskonale naukę. Zgrabną była i zręczną, więc ładnie broń nosiła, brała na cel, stawała w szeregu, strzelała, maszerowała, stawała frontem, zręcznie zmieniała pozycję, stanowisko, prezentowała broń, oddawała ukłon żołnierski. Przebierała się wtenczas zwykle po męsku, jak niegdyś jej matka, kiedy szła do zamku na spotkanie królewskie”.

Louis de Silvestre, Portret konny króla Augusta II Mocnego, ok. 1718, Galeria Drezdeńska, licencja PD, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Dziewczyna zrobiła na królu piorunujące wrażenie. August zaczął jej okazywać znaczne względy, może chcąc wynagrodzić brak wcześniejszych kontaktów. Nadał Annie nazwisko Orzelska oraz tytuł hrabiny. Wyraźna słabość do córki dała nawet pożywkę plotkom, według których piękna dama była w rzeczywistości kochanką króla. Kto wie, może podobizna w stroju amazonki nawiązywała nie tylko do pasji jeździeckiej, ale i pierwszego spotkania z ojcem.

Malarz z kręgu nadwornych artystów saskich, Portret Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej, około 1730, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, licencja PD, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Portret Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej (primo voto Denhoffowej) podpowiada, że dama ta nie tylko chętnie dosiadała konia, lecz także z zapałem polowała. W prawej dłoni pewnie trzyma strzelbę, drugą ręką podparła się pod bok. Ciemne brwi nadają jej twarzy zdecydowany wyraz. Emanującą z amazonki siłę podkreśla jeszcze krwista czerwień stroju. Czartoryska była dobrze wykształcona, rozważna i bardzo zamożna. Jej matka, Elżbieta z Lubomirskich słynęła z szerokich wpływów politycznych. Zofia nie poszła w jej ślady, ale skutecznie rozwijała potęgę swojej rodziny. Po śmierci pierwszego męża, hetmana polnego litewskiego i wojewody połockiego Stanisława Denhoffa, umiejętnie zarządzała ogromnym majątkiem. Po ślubie z Augustem Czartoryskim wspierała interesy Familii i zajęła się mecenatem artystycznym, szczególnie dbając o rezydencję w Puławach. Dzieło to kontynuowały jej dzieci: Izabela Lubomirska i Adam Czartoryski (z żoną Izabelą u boku).

Malarz z kręgu nadwornych artystów saskich, Portret Marii Zofii z Sieniawskich Czartoryskiej, około 1730, Muzeum Narodowe w Kielcach, licencja PD, źródło: strona muzeum

Zupełnie inny typ prezentuje podobizna Agnieszki Emercjanny z Warszyckich Pociejowej, żony ambitnego hetmana polnego litewskiego Ludwika Konstantego Pocieja. Dama ta wyróżniała się żywym temperamentem, choć współcześni badacze podejrzewają, że cierpiała na zaburzenia nastroju wywołane problemami psychicznymi. W przypadku tego dzieła obcisły strój amazonki miał zapewne wyeksponować figurę modelki. Kaftany Orzelskiej i Czartoryskiej są zapięte wysoko pod szyją, a Pociejowa odsłania głęboki dekolt i biust ściśnięty gorsetem. Kostium uzupełniają zawadiacko przekrzywiony trójgraniasty kapelusz i jasnoróżowa kokarda zawiązana na szyi.

Adám Mányoki (?), Portret Agnieszki Emercjanny z Warszyckich Pociejowej, przed 1722, Muzeum Łazienki Królewskie w Warszawie, licencja PD, źródło: katalog cyfrowy muzeum

Bohaterki poprzednich portretów można było na pierwszy rzut oka wziąć za szczupłych młodzieńców o delikatnych rysach. Dopiero szczegóły zdradzały płeć: zaróżowione policzki, wcięcie w talii, drobne dłonie. Strój Pociejowej zmysłowo podkreśla jej wdzięki. Wydaje się tylko efektowanym przebraniem, choć Agnieszka Emercjanna rzeczywiście chętnie jeździła konno. Tutaj pasja amazonki schodzi jednak na dalszy plan, a wzrok przykuwają zalotne spojrzenie, lekki uśmiech i dumnie wypięta pierś. To dama pewna siebie i świadoma wrażenia, jakie robi. Musiała oczarować również Augusta, bo połączył ich romans.

Karolina Dzimira-Zarzycka

 

Powrót
drukuj wyślij facebook
Piękną nigdy nie byłam, ale często bywałam ładną. Portret Izabeli Czartoryskiej w Muzuem Narodowym w Krakowie

Przyszła królowa i święta grzesznica. Portret Marii Kazimiery w Zamku Królewskim na Wawelu

 

Kapłanka przeszłości. Izabela Czartoryska i Świątynia Sybilli w Puławach

Polska dama, włoski malarz i francuski szyk. "Portret Izabeli z Poniatowskich Branickiej" Marcella Bacciarellego z Muzeum Narodowego we Wrocławiu

Portrecistka korespondencyjna. "Portret Marii z Czartoryskich Wirtemberskiej" Angeliki Kauffmann z Muzeum – Zamku w Łańcucie

Suchar Napoleona. Zaskakujące skarby Izabeli Czartoryskiej z Domu Gotyckiego w Puławach

Niewinność i czystość. "Portret Auguste Schiffmann w wieku dziecięcym" ze zbiorów Muzeum Narodowego w Szczecinie

Co kryje się pod czarną suknią? Portret Julii z Hoeggenstallerów Simmlerowej Józefa Simmlera z Muzeum Narodowego w Warszawie
Skandal w galerii. Szał Władysława Podkowińskiego w Muzeum Narodowym w Krakowie
Co wisiało w gabinecie Marszałka? "Portret Aleksandry Piłsudskiej z córkami Wandą i Jadwigą" Blanki Mercère w Belwederze (z kolekcji Muzeum Narodowego w Warszawie)
Biała Dama, czyli duch z obrazu. Portret Teofili z Działyńskich w Zamku w Kórniku
Anna Bilińska, wieża Eiffla i Autoportret z paletą z Muzeum Narodowego w Krakowie
Młodopolska Muza i obiekt nieszczęśliwej miłości. Portret Marii Raczyńskiej Witolda Wojtkiewicza w Muzeum Narodowym w Kielcach

Obraz kontra fotografia. Pomarańczarka (Żydówka z cytrynami) Aleksandra Gierymskiego ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach

Kim właściwie była ta piękna pani? Autoportret w świetle księżyca Meli Muter z Muzeum Uniwersyteckiego w Toruniu

Sto odcieni bieli. "Ze spaceru" Olgi Boznańskiej z Muzeum Narodowego w Krakowie

Pastelowe "główki" Teodora. Kobiece portrety Axentowicza ze zbiorów Muzeum Mazowieckiego w Płocku

Testament kolekcjonerki. Portrety Aliny Bondy-Glassowej w Muzeum Narodowym w Warszawie
Dziewczyna z kotem. "Portret żony z kotem" Konrada Krzyżanowskiego z Muzeum Śląska Opolskiego
Gwiazda sceny i ikona mody XIX w. "Portret Heleny Modrzejewskiej"  Tadeusza Ajdukiewicza w Muzeum Narodowym w Krakowie

Róża z salonu. Obraz Józefa Mehoffera „Róża Saronu – Fantazja ornamentalna”  ze zbiorów Muzeum Mazowieckiego w Płocku

Irena, Aneri czy Renia? Bohaterka obrazu "Kwiaty / Portret żony artysty" Wojciecha Weissa z Muzeum Pałac w Rogalinie, Oddziału Muzeum Narodowego w Poznaniu