"Nie święci garnki lepią…”

Kaszubska ceramika Neclów w Muzeum Narodowym w Gdańsku

Pośród malowniczych łąk, jezior i lasów, w samym sercu Kaszub leży Chmielno – jedna z najstarszych miejscowości Pomorza. Tu swoją siedzibę ma słynna garncarska rodzina – Neclowie. Ich wyroby to najbardziej charakterystyczne przykłady kaszubskiego rzemiosła, które od lat gromadzi Muzeum Narodowe w Gdańsku.

 

Franciszek Necel (1869–1935) był przedstawicielem siódmego pokolenia rodziny kultywującej tradycje kaszubskiego garncarstwa, a jednocześnie protoplastą chmieleńskiej gałęzi rodu. Zamiłowanie do pracy w glinie odziedziczył po ojcu, rzemieślniku z Kościerzyny. Najważniejszym momentem w jego karierze było zamówienie na tradycyjne wyroby, złożone przez Teodorę i Izydora Gulgowskich, założycieli pierwszego na ziemiach polskich skansenu – Muzeum Kaszubskiego we Wdzydzach Kiszewskich otwartego w 1906 roku. Naczynia i garnki Necla znalazły się na wystawie kaszubskiego rękodzieła, której sukces zaważył na charakterze wyrobów wykonywanych odtąd przez garncarza. Chociaż pod koniec XIX wieku wyroby garncarskie zostały wyparte przez tańsze i powszechnie dostępne naczynia fajansowe, porcelanowe, żeliwne lub emaliowane, dzięki jego umiejętnościom, kreatywności, ale i szacunkowi dla tradycji „pamiątki z Kaszub” z Chmielna stały się pożądanym elementem wystroju miejskich domów.

Dwojaki gliniane zdobione „rybią łuską”, wykonane w Chmielnie przed 1939 rokiem przez Leona Necla, Oddział Etnografii Muzeum Narodowego w Gdańsku, fot. R. Petrajtis, dzięki uprzejmości autorki

Garncarski fach przechodził z ojca na syna, a sława ceramiki Neclów obiegła cały kraj. W 1923 roku w warsztacie goszczono nawet Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Stanisława Wojciechowskiego. Następcą Franciszka był jego syn Leon Necel VIII (1904–1968), którego warsztat działał aż do 1950 roku, gdy trafił w ręce Regionalnej Spółdzielni Rękodzieła Ludowego i Artystycznego „Cepelia” w Kartuzach. Dopiero w 1979 roku zakład ponownie wrócił do rodziny Neclów, a na jego czele stanął syn Leona, Ryszard IX (1940–1996). Obecnie warsztatem zarządza Karol Elas Necel X.

Dzban gliniany z garncarni Neclów, około 1910, Chmielno, Oddział Etnografii Muzeum Narodowego w Gdańsku, fot. R. Petrajtis, dzięki uprzejmości autorki

Neclowie postawili na naczynia dekoracyjne: doniczki, dënice do rozdrabniania tabaki, popielniczki, dzbany i dwojaki, ale i kościelne kropielniczki. Ceramikę tej rodziny wyróżniają różnorodność form, kolorystyka i charakterystyczna ornamentyka, powielana niezmiennie od czasów Franciszka. Do podstawowych motywów należą: „bukiet bzu”, „mały i duży tulipan”, „gwiazda kaszubska”, „rybia łuska”, „wianek kaszubski” i „lilia”. Od 1936 roku wyroby są sygnowane także godłem ceramiki Neclów – „bukietem bzu” na „rybiej łusce”. Zdobieniem naczyń zajmowały się najczęściej kobiety z rodziny, ale również sami garncarze.

Dzban gliniany, Leon Necel, 1957, Chmielno, Oddział Etnografii Muzeum Narodowego w Gdańsku, fot. R. Petrajtis, dzięki uprzejmości muzeum

Charakterystyczne ludowe dwojaki służyły do noszenia wody i potraw, ale gdy wyparły je garnki emaliowane, stały się dekoracyjną pamiątką z regionu. Dwojaki pochodzące ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku zostały pokryte beżową polewą i ozdobione charakterystyczną „rybią łuską” i motywem „małego tulipana”. Pod spodem umieszczono okrągłą pieczątkę z napisem: „Ceramika kaszubska, Leon Necel, Chmielno, Pomorze”.

Dzbany Neclów mają kielichowato rozchylone szyjki i różnorodne polewy: zieloną, kremową lub granatową. Duży jasnobrązowy dzban z 1910 roku posiada jedno ucho i udekorowano go motywem dużej różdżki bzu, pionowymi wężykami z kropkami na brzuścu i poziomymi pasami i kropkami. Kolejny obiekt jest o 47 lat starszy, a ozdabiają go motyw siedmiokwiatowego tulipana i pionowe wężyki z kropeczkami na zakolach. Na szyjce znalazł się ponadto „wieniec kaszubski”, a na spodzie – pieczątka garncarni.

Kropielniczka gliniana z reliefem wyobrażającym anioła, Leon Necel, 1957, Oddział Etnografii Muzeum Narodowego w Gdańsku, fot. R. Petrajtis, dzięki uprzejmości muzeum

Kropielniczka ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku, odkupiona od samego Leona Necla w 1958 roku, posiada reliefowy zaplecek przedstawiający anioła i szpiczasto zakończony zbiorniczek na wodę święconą z motywem serca i literami „IHS” pośrodku. Na odwrocie zawieszki wyryto napis: „Leon Necel Chmielno 1957”.

Historia rodziny Neclów w Chmielnie trwa nieprzerwanie od ponad 100 lat. W roku 1993 w tym mieście uroczyście otwarto Muzeum Ceramiki Kaszubskiej Neclów, dzięki czemu nie tylko ocalono wiele dawnych wyrobów, ale i umożliwiono zwiedzającym zapoznanie się z pracą garncarza oraz samodzielne lepienie garnków.  

Anna Ratajczak-Krajka

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Wigilijne maskarady kaszubskich "gwiôzdek". Maszkarony i akcesoria kolędnicze ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku

Złotnica dla „białki” — kaszubski czepiec kobiety zamężnej ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni

Bąk, czyli brumbas. O tubalnych pomrukach kaszubskich burczybasów z Muzeum Narodowego w Gdańsku

Antoni Abraham. Król Kaszubów