Proteza generała Józefa Sowińskiego

Zagadkowa pamiątka po bohaterskim obrońcy Woli w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

„W starym kościółku na Woli, / Został jenerał Sowiński, / Starzec o drewnianej nodze”. Tak zaczyna się pierwsza strofka wiersza Juliusza Słowackiego „Sowiński w okopach Woli”. Utwór ten uczynił generała postacią nieśmiertelną i zarazem jedną z ikon wojny polsko-rosyjskiej 1831 roku. Wśród związanych z nim pamiątek w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego znajduje się drewniana proteza nogi. Czy rzeczywiście należała do Sowińskiego?

 

Urodzony w 1777 roku Józef Sowiński podstawy wojennego rzemiosła zdobywał w słynnej Szkole Rycerskiej. Podczas insurekcji kościuszkowskiej awansował do stopnia oficera. Upadek Rzeczypospolitej na kilka lat przerwał wojskową karierę Sowińskiego. W 1799 roku zdecydował się wstąpić do wojska pruskiego. Służył w artylerii konnej – najbardziej przebojowej formacji epoki. Dał się poznać jako znakomity oficer, a za kampanię przeciwko Napoleonowi w 1807 roku i bitwę pod Pruską Iławą otrzymał najwyższe pruskie odznaczenie – order Pour le Mérite („Za Zasługę”).

Drewniana proteza nogi przypisywana generałowi Józefowi Sowińskiemu, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie, dzięki uprzejmości muzeum

W 1811 roku uzyskał zwolnienie ze służby, wstępując jednocześnie do armii Księstwa Warszawskiego. W jej szeregach odbył kampanię rosyjską 1812 roku. Pod Borodino dowodził artylerią polskiej 16. Dywizji z korpusu księcia Józefa Poniatowskiego. Bitwa ta była jednym z najważniejszych epizodów w życiu naszego bohatera. Porucznik Józef Jaszowski, towarzysz broni Sowińskiego, wspominał: „[…] rozpoczęliśmy w imię Boga ogień razem z drugą brygadą, która obok nas stanęła. Z początku szło jako tako i strzały ich nas przenosiły, ale w parę godzin kula działowa nieprzyjacielska urywa naszemu czcigodnemu Sowińskiemu nogę. […] Gdyśmy wieczorem wrócili z pozycji, pojechałem przed wszystkim odszukać ambulanse i dowiedzieć się, co się działo z naszym walecznym Sowińskim, a dopytawszy się, powiedziano mi, że amputację, mimo znacznego przedtem krwi upływu, wytrzymał i że pewnie żyć będzie, jeżeli jaki przypadek się nie wmięsza”. Za Borodino nagrodzono go Orderem Virtuti Militari i francuską Legią Honorową. Z powodu niezagojonej rany Sowiński nie mógł być ewakuowany z moskiewskiego lazaretu w chwili odwrotu sprzymierzonych i dostał się do niewoli rosyjskiej. Zwolniono go w 1813 roku dzięki osobistemu wstawiennictwu księcia pruskiego Alberta pamiętającego Polaka jeszcze z dawnej służby. W Rosji Sowiński bezskutecznie próbował zamówić protezę. „Zdaje się być nie do wiary – pisał do żony – iż w takim mieście jak Petersburg w kraju w ustawicznych wojnach będącym, gdzie równie mnie nieszczęśliwych znaczna liczba znajduje się, iż tak trudno znaleźć Mechanika któryby, nie mówię nogę sztuczną, ale szczudło proste mógł zrobić”. Dopiero po powrocie do kraju w 1814 roku udało mu się znaleźć odpowiedniego rzemieślnika. Fryderyk Billing, działający na warszawskim Podwalu, „wygotował mu nogę kunsztowną, która nie tylko że kalectwo mniey widocznem czyni, lecz w chodzeniu miejsce naturalney zastępuje”, o czym szczęśliwy nabywca poinformował w liście zamieszczonym w „Gazecie Warszawskiej”.

Wojciech Kossak, Sowiński na szańcach Woli, 1923, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie. Artystyczna wizja śmierci generała, który nie chcąc się poddać, zginął od ciosu bagnetem. Najprawdopodobniej jednak Sowińskiego zabito już po kapitulacji załogi szańca, kiedy przypadkowo wystrzelona kula tak rozwścieczyła zdobywców, iż nie oszczędzili jeńców.

Przedmiot z Muzeum Wojska Polskiego (MWP), podarowany do zbiorów w 1922 roku, ma postać drewnianego leja dla osadzenia kikuta, połączonego z ruchomą podporą, która dzięki zawiasowej konstrukcji umożliwia odpowiednie ustawienie i zablokowanie jej w dwóch pozycjach. W leju znajduje się klapka zamykana na haczyk. Może był to schowek na przedmioty albo otwór wentylacyjny – trudno dzisiaj rozstrzygnąć.

Medalion z wizerunkiem Józefa Sowińskiego z czasów Królestwa Polskiego; na szyi zawieszony niemiecki order Pour le Mérite, a na lewej piersi Virtuti Militari i Legia Honorowa, koniec lat 20. XIX wieku, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Kaleki weteran musiał zrezygnować ze służby liniowej w utworzonej w 1815 roku armii Królestwa Polskiego, ale jako komendant kształcącej oficerów Szkoły Aplikacyjnej wielce się zasłużył. Przeciwny wybuchowi powstania listopadowego, ostatecznie zgłosił swój akces i w przeddzień szturmu na Warszawę otrzymał dowództwo obrony reduty na Woli. Zginął 6 września 1831 roku zakłuty rosyjskimi bagnetami. Jego ciała nie odnaleziono.

Francuska grafika przedstawiająca szturm Rosjan na redutę wolską; w tle widać stojący do dzisiaj kościół, będący niemym świadkiem walki stoczonej niemal dwa wieki temu, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Czy drewniana noga także spoczęła w bezimiennej mogile? W zbiorach muzeum zachowała się odręczna notatka z 1929 roku, sporządzona przez ówczesnego dyrektora, pułkownika Bronisława Gembarzewskiego, w której informował, iż według relacji Władysława Lipczyńskiego, prawnuka „po kądzieli” Sowińskiego, drewnianą nogę zabrał z pobojowiska rosyjski oficer i odesłał ją wdowie po generale. Protezę przechowywano we dworze w Pniówku na Zamojszczyźnie, należącym do kuzynostwa Sowińskiego; budynek spłonął tuż przed I wojną światową. Czy cenną pamiątkę ocalono z pożogi? Niewykluczone. A może przedmiot z muzeum to jedna z kilku protez zrobionych przez Billinga, których Sowiński używał zamiennie? Nigdy się tego zapewne nie dowiemy.

Michał Mackiewicz

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Car Mikołaj królem Polski
"Boleję na fortepianie, rozpaczam." Etiuda Rewolucyjna Fryderyka Chopina
ŁAZIENKI REZYDENCJĄ ROMANOWÓW. PORTRET Aleksander I na tle Pałacu na Wyspie w Łazienkach Królewskich
Tadeusz z Warszwy. Fikcyjny prawnuk Jana III Sobieskiego
GENIALNY MINISTER SKARBU. Książę Fraciszek Ksawery Drucki-Lubecki

 Osiem lwów, czterech ptaków pilnuje siedmiu łajdaków. Niechciany pomnik na Placu Saskim

Warszawa woj. mazowieckie

Pocztówka z pola walki. Obraz Wojciecha Kossaka "Olszynka Grochowska" w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie