„Kochanemu Prezydentowi…”

Papierośnica Stefana Starzyńskiego ze zbiorów Muzeum Warszawy

Prezydent musiał być tego dnia bardzo roztargniony – wojna zbliżała się wielkimi krokami. Kończąc odwiedziny w domu Bronisławy Glińskiej, pozostawił ozdobną papierośnicę. Być może nawet nie zauważył jej braku w tragicznych dniach września. Dziś cenna pamiątka jest eksponowana w Muzeum Warszawy.

 

Stefan Starzyński urodził się w 1893 roku na warszawskim Powiślu. Już w czasach szkolnych zaangażował się w działalność patriotyczną. Był trzykrotnie aresztowany i przetrzymywany w Cytadeli warszawskiej. Podczas Wielkiej Wojny służył w I Brygadzie Legionów Polskich. W 1917 roku wraz z innymi legionistami odmówił złożenia przysięgi na wierność cesarzom Austrii i Niemiec i został internowany w Beniaminowie. Służbę wojskową zakończył w randze kapitana. Już jako cywil brał udział w rewindykacji mienia i dóbr kultury, które podczas wojny zostały wywiezione w głąb Cesarstwa Rosyjskiego.

Stefan Starzyński podczas służby w Legionach Polskich, 1915, autor nieznany, Centralne Archiwum Wojskowe, licencja PD, Wikimedia Commons

Starzyński był ściśle związany z obozem piłsudczykowskim, co miało decydujący wpływ na jego karierę. W latach 1924–1932 pracował w Ministerstwie Skarbu – najpierw jako urzędnik, następnie jako dyrektor departamentu, a od 1929 – wiceminister. W 1932 roku został wiceprezesem Banku Gospodarstwa Krajowego. Kolejne odpowiedzialne funkcje otrzymywał pomimo braku formalnego wykształcenia (po ukończeniu gimnazjum był słuchaczem Kursów Handlowych Augusta Zielińskiego). Słynął jednak z talentów organizacyjnych, wyjątkowej pracowitości i obowiązkowości. Był bardzo wymagający wobec podwładnych. Zapewne wszystkie te cechy zadecydowały o objęciu przezeń funkcji prezydenta Warszawy 2 sierpnia 1934 roku. Władze sanacyjne odsunęły wówczas od kierowania stolicą organy samorządowe zdominowane przez opozycję i narzuciły stolicy Komisaryczny Zarząd Miejski.

Stefan Starzyński jako prezydent Warszawy,  1934, fot. Jan Malarski, autor nieznany, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Stefan Starzyński zaangażował się w nową działalność z właściwą mu energią i determinacją. Zreformował miejskie finanse i wygospodarował środki na rozbudowę sieci kanalizacyjnej, wymianę nawierzchni ulic, poszerzenie i modernizację szos wylotowych, przedłużanie linii tramwajowych ku obrzeżom miasta, budowę nowoczesnych budynków szkolnych. Za cel zasadniczy obrał opanowanie chaosu budowlanego i uporządkowanie przestrzeni miejskiej. Dzielnica zabytkowa, usługowe centrum, Śródmieście oraz dzielnica rządowa na Polu Mokotowskim miały być okolone pierścieniem osiedli mieszkaniowych, parków i terenów leśnych. W nadchodzących dekadach planowano powstanie nowych lotnisk, mostów, dróg ekspresowych, obwodnicy kolejowej.

Prezydent Stefan Starzyński w towarzystwie generała Henryka Krok-Paszkowskiego i pułkownika Stanisława Machowicza, Warszawa, 15 sierpnia 1939, autor nieznany, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Spopularyzowaniu zamierzeń prezydenta miały służyć spektakularne wystawy zorganizowane w latach 1936–1938 w nowo otwartych siedzibach Muzeum Wojska Polskiego i Muzeum Narodowego. Zostały ukazane dotychczasowe dokonania ekipy Starzyńskiego, spuścizna historyczna stolicy oraz śmiałe plany na przyszłość – między innymi zamiar organizacji igrzysk olimpijskich w 1956 roku. Gospodarz stolicy nie tracił z oczu spraw codziennych. Zainicjował konkurs „Warszawa w kwiatach”, doprowadził do powołania Związku Propagandy Turystyki m.st. Warszawy i Komisji Opieki nad Zabytkami Warszawy. Rozwijał pomoc społeczną, służbę zdrowia, tworzył instytucje niosące wsparcie samotnym kobietom. Mimo zaostrzającej się sytuacji międzynarodowej latem 1939 roku oddano do użytku tor wyścigów konnych na Służewcu, nowoczesny kompleks gmachów sądów na Lesznie, Dom Polaków z Zagranicy na Nowym Mieście. Jednocześnie Starzyński przygotowywał miasto do nadchodzącej wojny…

Wystawa Warszawa przyszłości w Muzeum Narodowym w Warszawie, 1936, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe

Postawa prezydenta we wrześniu 1939 roku przeszła do legendy. Wbrew poleceniu władz nie opuścił stolicy. Jako komisarz cywilny przy Dowództwie Obrony Warszawy kierował służbami miejskimi i organizował działania warszawiaków. W sławnych przemówieniach radiowych dodawał mieszkańcom otuchy. Jego coraz bardziej schrypnięty głos niósł na falach eteru nadzieję i zagrzewał do walki. Niezłomny prezydent został aresztowany przez gestapo 27 października 1939 roku. Był więziony na Pawiaku i przesłuchiwany w alei Szucha. Jego dalsze losy, a zwłaszcza okoliczności śmierci, okrywa tajemnica. Wybitny znawca czasów okupacji, profesor Tomasz Szarota uważa, że Stefana Starzyńskiego wywieziono do hitlerowskiego obozu w Dachau, gdzie został zamordowany 17 października 1943 roku.

Papierośnica prezydenta Stefana Starzyńskiego, Gabinet Relikwii Muzeum Warszawy, fot. Muzeum Warszawy, licencja PD, źródło: strona internetowa muzeum

Jedną z nielicznych osobistych pamiątek po bohaterskim prezydencie Warszawy jest srebrna grawerowana i emaliowana papierośnica z inicjałami „S St” i dedykacją „Kochanemu Prezydentowi Konarski”. To prezent, który Starzyński otrzymał od Kazimierza Konarskiego – historyka, dyrektora Archiwum Akt Dawnych. Gustowny upominek został wykonany w Fabryce Wyrobów Złotych i Srebrnych Władysława Krupskiego i Jana Matulewicza w Warszawie. Tuż przed wybuchem wojny prezydent pozostawił cenną pamiątkę w mieszkaniu Bronisławy Glińskiej, ciotki Wacława Paszkowskiego, profesora Politechniki Warszawskiej. W 2009 roku obiekt zakupiło Muzeum Historyczne m.st. Warszawy. Obecnie jest prezentowany w Gabinecie Relikwii Muzeum Warszawy.

Ewa Olkuśnik

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Krzycząca cisza. Fotografie zburzonej Warszawy Leonarda Sempolińskiego w Muzeum Sztuki w Łodzi
PODARUNEK KSIĘCIA WARSZAWSKIEGO. TABAKIERA FRYDERYKA AUGUSTA W MUZEUM UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO
WŁODARZ NOWOCZESNEJ STOLICY. PORTRET PREZYDENTA WARSZAWY KAROLA WOYDY w Muzeum Warszawy
Warszawa woj. mazowieckie