Gorsza niż najgorsze więzienia sybirskie

Cela Józefa Piłsudskiego w Siedzibie Głównej Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi

Niewielka, ciemna i wąska cela w dawnym carskim więzieniu przy ulicy Gdańskiej w Łodzi do dziś swoim wyglądem może budzić przerażenie. Wśród jej „lokatorów” był Józef Piłsudski – jeden z ojców polskiej niepodległości.

 

Józef Piłsudski do Łodzi przybył jesienią 1899 roku. Towarzyszyła mu jego świeżo poślubiona żona Maria Juszkiewiczowa, zwana Piękną Panią. O jej niezwykłej urodzie mówiono bowiem nie tylko w Wilnie, gdzie małżonkowie się poznali, ale także w Królestwie Polskim. To właśnie o nią swój pierwszy bój stoczyli Piłsudski z Romanem Dmowskim, a prywatna utarczka przerodziła się w niechęć osobistą i polityczną.

Spacerniak dawnego carskiego więzienia przy ulicy Długiej (dziś ulica Gdańska 13, Siedziba Główna Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi), fot. P. Stępień, licencja CC BY-SA 3.0

Do ziemi obiecanej przybywali nie w celu poszukiwania małżeńskiego szczęścia. Przywiodła ich tu misja wyznaczona przez władze Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS). To tu, pośród dymu fabryk, ryków przemysłowych syren, błotnistych zakamarków polskiego Manchesteru, miała być przeniesiona z Wilna drukarnia nielegalnego pisma „Robotnik” wydawanego przez partię. Dynamiczne, wówczas prawie trzystutysięczne miasto, dawało poczucie anonimowości, a na dodatek złożone w 70% z robotników i ich rodzin stanowiło naturalne miejsce kolportażu pisma. Nie bez znaczenia było też dobre połączenie kolejowe z Warszawą.

Historyczna fasada dawnego carskiego więzienia przy ulicy Długiej (dziś ulica Gdańska 13, Siedziba Główna Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi), fot. S. Adamkiewicz, licencja CC BY-SA 3.0

W Łodzi ukazały się zaledwie dwa numery „Robotnika”. Ostatni wydany na polskiej ziemi obiecanej nosi datę 31 grudnia 1899 roku. Przy druku kolejnego – 36 numeru – datowanego na 25 lutego 1900 roku, w nocy z 21 na 22 lutego Piłsudski został aresztowany. Na drukarnię władze rosyjskie natrafiły, śledząc działacza PPS Aleksandra Malinowskiego. Oskarżony o druk nielegalnej prasy i posądzany niesłusznie o zabójstwo szpicli w okolicach Sosnowca towarzysz Wiktor mógł się spodziewać się najwyższego wymiaru kary.

Cela Józefa Piłsudskiego, rekonstrukcja celi z lat 1886–1918, fot. P. Stępień, licencja CC BY-SA 3.0

Pierwsze tygodnie aresztu spędził w celi przy ulicy Długiej. Areszt wybudowany w 1886 roku od początku był przewidziany jako więzienie polityczne i kryminalne. Więźniowie – w tym Piłsudski – wspominali o fatalnych warunkach w nim panujących. Niewielkie, zaciemnione zasłonami zwanymi blendami, cele o wymiarach 1,5 na 3 metry, dwa liche sienniki położone bezpośrednio na zawilgoconej podłodze, drewniane wiadro służące za toaletę i połowa żeliwnego pieca, w którym i tak na ogół palono resztkami. Panowały chłód, ciemność i wilgoć. Doskwierały też chroniczne przeludnienie aresztu, brak innego napoju niż ciemna kawa żołędziowa oraz zaostrzony rygor. Dwukrotnie w ciągu dnia więźniowie byli wysyłani na przymusową przechadzkę po niewielkim spacerniaku. Nie mogli jednak w tym czasie porozumiewać się. Każda próba rozmowy kończyła się skazaniem na odbywanie kary w więziennym karcerze – małym, podziemnym pomieszczeniu bez okien, najczęściej wypełnionym do kostek wodą. Niewielkie racje żywnościowe, złożone najczęściej z marnego czarnego chleba i chudej zupy, również mogły budzić odrazę. Piłsudski w swoich wspomnieniach porównywał więzienie przy Długiej do najgorszych więzień sybirskich.

Korytarz więzienny dawnego carskiego więzienia przy ulicy Długiej (dziś ulica Gdańska 13, Siedziba Główna Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi), fot. P. Stępień, licencja CC BY-SA 3.0

Jedną z takich cel można oglądać dziś w Siedzibie Głównej Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi, przy ulicy Gdańskiej 13 – w historycznym budynku dawnego więzienia. W muzeum, które powstało w 1958 roku na terenie byłego więzienia, początkowo większość cel zlikwidowano, tworząc dużą przestrzeń wystawienniczą. Tkanka wewnętrzna została jednak zrekonstruowana w 2007 roku w czasie urządzania wystawy stałej pt. „Więzienie przy Długiej 1886–1953”. W przywróconych celach przedstawiono wyposażenia z różnych okresów. W jednej z nich odtworzono wystrój z czasów, kiedy w więzieniu przebywał Józef Piłsudski.

Piłsudski w łódzkim areszcie spędził zaledwie dwa miesiące. W kwietniu przeniesiono go do warszawskiej Cytadeli, a następnie do szpitala dla psychicznie obłąkanych w Petersburgu. Będąc w Warszawie, przyszły Marszałek symulował bowiem chorobę psychiczną. Ze szpitala – dzięki brawurowej akcji działaczy PPS – udało się go wyciągnąć, ratując mu tym samym życie.

Sebastian Adamkiewicz

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
„Dziadek” w towarzystwie błazna i proroka. Karykatury Józefa Piłsudskiego według Kazimierza Sichulskiego

Cenne pamiątki po Pierwszym Marszałku Polski. Kurtka i czapka Józefa Piłsudskiego w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego

Czterech premierów napada na pociąg. Akcja pod Bezdanami 28 września 1908 roku

Co łączy Józefa Piłsudskiego z Ramzesem XIII? Litografia Edwarda Okunia ze zbiorów Muzeum Niepodległości w Warszawie

Dynamit znakomicie pasuje do gorsetu. Gdy Aleksandra Piłsudska była Olą Szczerbińską

Kartka z życzeniami dla Marszałka. Jak Józef Piłsudski stał się symbolem NIepodległosci
Werble, których nie usłyszał Józef Piłsudski. Poemat symfoniczny Jana Adama Maklakiewicza
Wymarsz pierwszej kadrowej