Instrument do dudlenia dla rzępołów

Basy kaliskie Pawła Rajcy ze wsi Godziesze Małe z kolekcji Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu

Zbudował je ludowy budowniczy z podkaliskiej wsi. Tam też dudlili na nich wiejscy muzykanci. Potem odkrył je zbieracz polskiego folkloru i utrwalił w swojej publikacji. Dziś znajdują się w zbiorach szydłowieckiego muzeum.

Basy to duży instrument smyczkowy, rozpowszechniony na ziemiach polskich, znany pod różnymi nazwami lokalnymi. Z czasem występowały w odmianach regionalnych. Służą do akompaniamentu, towarzysząc tańcowi. W zespołach grają najniższe dźwięki, stanowiąc podstawę basową oraz rytmiczną. Dawniej sposób gry na nich był bardzo prymitywny. Wykonawca pociągał smyczkiem równocześnie po pustych strunach, czyli takich, których nie przyciskał palcami, stąd basistami bywali zwykle mniej wytrawni muzykanci – na Kurpiach nazywani rzępołami.

Paweł Rajca, basy dłubane, dwustrunowe, 1946, Godziesze Małe, Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu, fot. A.I. Oborny, dzięki uprzejmości autorki

Bardziej archaiczną konstrukcję mają basy kaliskie, do których należy instrument z szydłowieckich zbiorów. Wykonał je około 1946 roku budowniczy ze wsi Godziesze Małe pod Kaliszem, Paweł Rajca. Są to basy dwustrunowe, o wysokości 106 centymetrów i szerokości około 20–34 centymetrów, wytworzone metodą żłobienia (dłubania). Spód (deka spodnia) i boczki instrumentu zostały wyciosane z jednego kawałka drewna, natomiast deka wierzchnia z wyciętymi efami (otworami rezonansowymi) – przyklejona i przybita gwoździami. Szyjka basów, zakończona komorą kołkową i zwieńczona tak zwanym ślimakiem – co rzadziej spotykane w instrumentach z tego regionu – została wykonana osobno i przybita do deki wierzchniej. Jest też – co typowe dla basów kaliskich – dość krótka, bo przy sposobie gry bez skracania strun palcami długość ta wystarcza. Ciekawy szczegół konstrukcyjny występujący w dawnych instrumentach smyczkowych stanowi ich podstawek, czyli mała, cienka deseczka podpierająca struny, przenosząca ich drgania na pudło rezonansowe. Jedna z jego nóżek jest dłuższa, wpuszczona przez specjalny otwór w wierzchu i opiera się na spodniej płycie instrumentu, pełniąc rolę tak zwanej duszy, która przenosi drgania na jego dolną część; druga – krótsza opiera się na jego płycie wierzchniej. Do kompletu należy bardziej prymitywny typ smyczka, wykonany z okorowanej, wygiętej gałązki.

Paweł Rajca, basy dłubane, dwustrunowe, deka wierzchnia z otworami rezonansowymi, Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu, fot. A.I. Oborny, dzięki uprzejmości autorki

Basy Pawła Rajcy muzeum zakupiło w roku 1982 od Jarosława Lisakowskiego, który od lat pięćdziesiątych XX wieku prowadził badania muzyczne i etnograficzne na ziemi kaliskiej. W latach 1970–1982 muzeum pozyskało od niego 24 cenne obiekty instrumentologiczne, w tym basy – dwu- i trzystrunowe, dudy, bębny, trąbki naturalne datowane na XVIII stulecie. Ostatnim właścicielem szydłowieckiego instrumentu był Józef Szmaj ze wsi Godziesze Małe. Zdjęcie, na którym gra ów użytkownik basów, zostało opublikowane w książce Jarosława Lisakowskiego Pieśni kaliskie w 1970 roku.

Paweł Rajca, basy dłubane, dwustrunowe, szyjka instrumentu zakończona komorą kołkową i ślimakiem, Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu, fot. A.I. Oborny, dzięki uprzejmości autorki

Archaiczny charakter szydłowieckich basów, ich ciekawa forma, pochodzenie i fakt, że niegdyś znalazły się w zbiorze znanego badacza i kolekcjonera, zadecydowały o tym, iż są jednym z ciekawszych obiektów w szydłowieckich zbiorach. W 2014 roku, obok innych eksponatów z muzeum w Szydłowcu, basy zostały umieszczone w pawilonie Preludium Domu Urodzenia Fryderyka Chopina w Żelazowej Woli, na wystawie „Takiem tęgo dudlił, że się wszyscy zlecieli. Instrumenty ludowe na ziemiach polskich w czasach Fryderyka Chopina”, zorganizowanej przez Narodowy Instytut Fryderyka Chopina w Roku Oskara Kolberga.

Aneta I. Oborny

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Z wiejskich traktów do zamkowych komnat. Dziewiętnastowieczna lira korbowa z kolekcji Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu

 

Tamburyn z polskiej wioski. Bębenek – tak zwany jednoręczniak Stanisława Klejnasa ze zbiorów Muzeum Ludowych Instrumentów Muzycznych w Szydłowcu