W XIX wieku na Kaszubach odświętnym nakryciem głowy mężatek były czepce bogato haftowane w motywy kwiatowe. Czerpane z nich wzory stały się elementem haftu kaszubskiego, współcześnie jednego z najbardziej rozpoznawalnych motywów ludowych w Polsce.
Tradycja tego haftu sięga XIII wieku i łączy się z żeńskim zakonem norbertanek sprowadzonych w 1212 roku z kujawskiego Strzelna na Pomorze przez gdańskiego księcia Mściwoja I. Wówczas to Zgromadzenie Sióstr Kanoniczek Regularnych Zakonu Premonstratensów osiedliło się we wsi Żukowo, gdzie — obok licznych zajęć — prowadziło szkołę dla panien z zamożnych rodów. Uczęszczały do niej i córki gdańskich patrycjuszy, i gburstwa — czyli bogatych chłopów. W klasztorze uczono między innymi sztuki haftowania. Początkowo mniszki i siostry świeckie, będące uczennicami, ozdabiały w ten sposób paramenty liturgiczne: ornaty, stuły, obrusy mszalne. Z czasem realizowały również zamówienia spoza klasztoru, na przykład na złotnice — czepce dla bogatych, zamężnych kobiet. Wygląd tych odświętnych nakryć głowy zależał od statusu materialnego ich posiadaczek. Uboższe kobiety miały gładkie czepce w kolorze białym bądź czarnym. Zamożniejsze nosiły wersje pokryte kolorowym haftem z nici jedwabnych, a bogate — z nici metalowych — srebrnych. Najbogatsze zamawiające przyozdabiały głowy czepcami wykańczanymi nićmi ze złota. Stąd wzięła się nazwa tej części stroju — złotnica lub złotogłowie.
Złotnica ― ozdobne nakrycie głowy mężatek na Kaszubach, aksamit, nici metalowe i bawełniane, haft płaski i wypukły, Muzeum Miasta Gdyni, dzięki uprzejmości muzeum
Czepiec kaszubski ze zbiorów Muzeum Miasta Gdyni uszyty jest z brązowego aksamitu i składa się z dwóch części: denka — owalu o ściętej podstawie i otoku — pasa o zwężających się końcach. Denko pokryte jest bogatym haftem o wypukłej fakturze wykonanym złotą i srebrną — metalową nicią z motywami kwiatowymi: tulipanami, margaretkami i charakterystycznymi owocami granatu ― symbolami płodności, miłości i małżeństwa. Otok ozdobiony jest haftem płaskim z motywem wachlarzyków, a brzeg czepca wykończony jest pasem bawełnianej koronki wykonanej specjalną techniką. Polega ona na przeplataniu nici nawiniętych na drewniane szpulki-klocki, w efekcie czego powstają ażurowe, siateczkowe sploty. Pod spód czepca włożono sztywne wymoszczenie z papieru, natomiast po bokach doszyto wąskie skrawki materiału z tasiemkami do wiązania, aby czepiec nie zmieniał swojej pozycji z tyłu głowy. Wyszukane materiały i kunszt wykonania powodowały, że ten czepiec ― złotogłowie był bardzo drogim elementem stroju kaszubskiego.
Złotnica ― tył, aksamit, nici metalowe i bawełniane, haft płaski i wypukły, Muzeum Miasta Gdyni, dzięki uprzejmości muzeum
Znany współcześnie ludowy haft kaszubski został stworzony na przełomie XIX i XX wieku przez Teodorę Gulgowską, mieszkającą z mężem Izydorem we Wdzydzach Kiszewskich. Gulgowska, wykształcona w Berlinie malarka, zainspirowała się klasztornymi haftami z Żukowa, które następnie odtworzyła i zaadaptowała. Do wzorów wprowadziła motywy zaobserwowane na różnych przedmiotach: obrazach modlitewnych, zdobionych przez Kaszubów meblach, czy właśnie złotnicach, sprowadzonych przez Izydora do ich skansenu. To otwarte w 1906 roku muzeum na wolnym powietrzu było, po sztokholmskim, drugim tego typu obiektem w Europie.
Wykonane współcześnie złotnice można zobaczyć podczas występów kaszubskich zespołów folklorystycznych, a także na regionalnych targach i festynach. Te historyczne, przechowywane są w zbiorach pomorskich muzeów, między innymi w Muzeum Miasta Gdyni.
Weronika Szerle
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU