„Zdrowia i szczęścia Tobie miłośniku lalek, biorąc do swojego serca i domu jedną z moich małych lalek ― sierot z Polski ― karmisz głodujące matki i dzieci z tej smutnej ziemi”. Taki napis widniał na medalu każdej lalki, którą Helena Paderewska, żona Ignacego Paderewskiego sprzedawała na koncertach swego męża, aby pomóc ofiarom I wojny światowej w Polsce.
Niewielkie szmaciane lalki z czasem stały się symbolem pomocy niesionej przez Polski Biały Krzyż polskim żołnierzom rannym podczas wojny i ich rodzinom. Organizację Polski Biały Krzyż powołali w lutym 1918 roku w Nowym Jorku Ignacy Jan Paderewski i Helena Paderewska, która została jej prezydentem. Głównym celem było zbieranie darów i funduszy od Polonii amerykańskiej na rzecz polskich żołnierzy walczących na frontach I wojny światowej (1914−1918). Polski Biały Krzyż kształcił sanitariuszki, dostarczał lekarstwa, wyposażał szpitale polowe zarówno w Europie, jak i w Kanadzie. Zapewniał też odzież i żywność walczącym żołnierzom. Po zakończeniu wojny utrzymywał w Polsce szpitale, domy dla ozdrowieńców, kantyny żołnierskie, a także żłobki oraz szkoły dla dzieci ofiar wojny.
Helena Paderewska wraz z kolekcją lalek ratujących życie, 1918, Archiwum Akt Nowych w Warszawie, Archiwum I. Paderewskiego
Fundusze na rzecz Polskiego Białego Krzyża Helena Paderewska zbierała podczas kwest czy koncertów charytatywnych organizowanych w Ameryce Północnej, na których grał Ignacy Jan Paderewski. Jednym ze sprzedawanych produktów były lalki. Ich historia sięga 1915 roku, gdy w Helena Paderewska odwiedziła w Paryżu Polską Pracownię Artystyczną Stefani Łazarskiej. Projektowano tam i sprzedawano lalki-szmacianki.
Lalki Heleny Paderewskiej, 1915–1919, Muzeum Polskie w Ameryce, Chicago, fot. Rafał Muskała, dzięki uprzejmości M. Grassmann
Ich autorami byli artyści polscy przebywający wówczas we Francji. Często z uwagi na kwestie polityczne, przymusową emigrację z ziem polskich będących pod zaborami, toczącą się I wojnę światową nie mogli oni powrócić do ojczyzny. Lalki tak zachwyciły Helenę Paderewską, że zamówiła tysiąc sztuk, które wkrótce przysłano jej do Nowego Jorku. Tam rozpoczęła akcję ich sprzedaży. Ceny lalek wynosiły od trzech do dwustu dolarów. Początkowo Paderewska sprzedawała je w ramach Madame Paderewski’s Polish Refugee Dolls. Od 1918 roku stały się one, obok charakterystycznego logo, symbolem Polskiego Białego Krzyża.
Lalka Heleny Paderewskiej, 1918, Muzeum Polskie w Ameryce, Chicago, fot. J. Siegel, dzięki uprzejmosci M. Grassmann
Lalki-szmacianki ubrane były w stroje z różnych regionów Polski. Z każdym modelem wiązała się jakaś historia. Najpopularniejszymi lalkami byli ogrodnik Jaś i jego przyjaciółka Halka, i one właśnie zostały wybrane do reprezentowania całej kolekcji w Stanach Zjednoczonych. Część zamówionych lalek miała stroje sanitariuszek Polskiego Białego Krzyża, co promowało ideę organizacji, a także wspomagało ją finansowo. Do lalek dołączano specjalnie wydane książeczki, w których opisane były ich historie.
Helena Paderewska wraz z wykształconymi sanitariuszkami, 1918, Nowy Jork, fot. zbiory M. Grassmann
Dzisiaj słynne lalki Heleny Paderewskiej można oglądać w Muzeum Polskim w Ameryce mieszącym się w Chicago. Na stałej wystawie poświęconej Ignacemu Janowi Paderewskiemu prezentowane są trzy lalki, w tym jedna w stroju sanitariuszki Polskiego Białego Krzyża. Wszystkie są wyrazem idei pomocy polskiemu społeczeństwu, pasji Heleny Paderewskiej oraz zaangażowania Polonii amerykańskiej w organizację tej pomocy.
Magdalena Grassmann
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU