W poszukiwaniu istoty miasta

Panoramy Wilna na fotografiach Jana Bułhaka przechowywanych w Muzeum Sztuki w Łodzi

Fotograficzne panoramy Wilna, tworzone przeZ Jana Bułhaka przez trzy dekady, są nie tylko jego artystycznym manifestem i emocjonalnym dokumentem, ale też ucieleśnieniem metafory miasta.

Jan Bułhak (1876–1950) fotografował Wilno przez większość swojego zawodowego życia, bo od około 1912 do 1944 roku, kiedy miasto zostało spalone, a wraz z nim spłonęła pracownia artysty z całym jego artystycznym dobytkiem. W pożodze uległy zniszczeniu wszystkie negatywy, albumy i sprzęt fotograficzny. Zachowane w różnych zbiorach publicznych i prywatnych na terenie Polski i poza granicami odbitki z tamtych czasów są bezcennym świadectwem związku artysty z miastem, w którym miały miejsce najważniejsze wydarzenia jego życia i w którym wykrystalizowała się jego fotograficzna droga. Bułhak był polskim przedstawicielem piktorializmu, kierunku w fotografii, który zakładał, że odbitka fotograficzna jest autonomicznym dziełem sztuki, a nie tylko mechanicznym odwzorowaniem rzeczywistości, jak twierdzili niektórzy krytycy. W tym sensie fotografia zbliża się do malarstwa, choć operuje innymi narzędziami i środkami wyrazu. Piktorialiści często ingerowali w swoje fotograficzne dzieła, nakładając na siebie negatywy, retuszując, manipulując emulsją czy używając nietypowych podłoży, a gotowe prace wyglądały niekiedy jak dzieła malarskie. Na wybór artystycznej drogi Jana Bułhaka miała niewątpliwie wpływ przyjaźń z wybitnym malarzem Ferdynandem Ruszczycem.

Jan Bułhak, Panorama Wilna, 1917, Muzeum Sztuki w Łodzi, źródło: katalog zbiorów

Artystyczne credo Jana Bułhaka widoczne jest w prezentowanych fotografiach Wilna. Na pierwszej z nich znajduje się szeroka panorama miasta, z odznaczającymi się dachami i wieżami kościołów (rozpoznajemy wśród nich kościół świętego Jana i kościół Bernardynów), których bryły są częściowo zasłonięte przez drzewa. Dachy budynków, w tym wileńskich kamienic. ukazane z góry, z tak zwanego lotu ptaka, zlewają się, tworząc trudną do rozszyfrowania układankę. Trudno rozróżnić kolejne plany ujęcia ani odtworzyć topografię Wilna, można zidentyfikować zaledwie kilka budowli. Nie jest więc to fotografia dokumentacyjna, lecz próba oddania istoty miasta, oddania intensywności jego zabudowy, ale i życia mieszkańców, którzy choć niewidoczni na obrazie, są wpisani w jego tkankę, są jego bijącym sercem.

Jan Bułhak, Wilnowidok z Zarzecza, 1919, Muzeum Sztuki w Łodzi, źródło: katalog zbiorów

Druga z prezentowanych fotografii Wilna została wykonana prawdopodobnie wieczorem, większą część obrazu zajmuje niebo z mięsistymi cumulusami. Pod nimi rysuje się linia miejskich budynków, z wyróżniającymi się bryłami dachów i wieży kościelnych. Obecności i kształtów pozostałych budowli można się tylko domyślać; wobec dominacji chmurnego, ale i świetlistego nieba, zbijają się one w jedną ciemną plamę. Również w tym przypadku celem fotografii jest nie tyle odwzorowanie wyglądu Wilna, co oddanie jego wyjątkowej atmosfery oraz uczuć i emocji, które wywołuje u artysty. Aby to osiągnąć fotograf wykorzystał dostępne fotografii narzędzia ― odpowiednie wybranie kadru, grę światłem i cieniem, ale również zabiegi na etapie wykonywania odbitki. Jednym z nich jest jej barwienie. Prawdopodobnie większość oglądających te fotografie nazwałoby je czarno-białymi, te obie barwy są jednak na nich właściwie nieobecne. Bułhak wykąpał gotowe już odbitki w płukance barwnej, co nadało im brązowo-beżowe zabarwienie oraz unikatowy wygląd. Zabieg ten, zwany tonowaniem, jest charakterystyczny dla okresu, w którym powstały te fotografie.

Jan Bułhak (z lewej) i Bogusław Kraszewski, Dołhe 1914, Biblioteka Polska w Paryżu, źródło: Pauart 

Jan Bułhak był fotografem patriotą, który z czułością przyglądał się swojemu rodzinnemu miastu ― Wilnu, a potem również całej Polsce. Jest autorem wielu tysięcy fotografii ułożonych w 158 albumów zatytułowanych "Polska w obrazach fotograficznych Jana Bułhaka". Sformułowane przez niego koncepcje artystyczne, z których najbardziej znana „fotografia ojczysta”, mająca akcentować narodowość, naznaczyły na wiele dekad rozwój sztuki fotograficznej w Polsce.

 

Małgorzata Grąbczewska

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Obraz kontra fotografia. Pomarańczarka (Żydówka z cytrynami) Aleksandra Gierymskiego ze zbiorów Muzeum Śląskiego w Katowicach

Kobiety Niepodległości. Fotografia żołnierek Ochotniczej Legii Kobiet w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego

Od amatorki do czołowej dokumentalistki Polski. Fotografie Zofii Chomętowskiej z kolekcji Muzeum Warszawy

Fotografia czy obraz? Zagadkowa miniatura w Muzeum Narodowym w Warszawie

Tradycja kontra modernizacja? Kolorowa fotografia z okolic Łazisk Górnych autorstwa Henryka Poddębskiego ze zbiorów Muzeum Historii Polski w Warszawie

 

Dziewczyny na wartę! Aleksandra Zagórska formuje we Lwowie Ochotniczą Legię Kobiet

Most nadziei. Przeprawa przez Wisłę w powojennej Warszawie w obiektywie Zofii Chomętowskiej, w zbiorach Muzeum Warszawy

Polska jest kobietą. Działalność dobroczynna kobiet w czasie I wojny światowej na fotografiach Stanisława Nofoka-Sowińskiego w Muzeum Narodowym w Warszawie