Jan Heweliusz darzył rodzinne miasto największego polskiego astronoma szczególną estymą. Toruńskiemu Gimnazjum Akademickiemu podarował własnoręcznie wykonany cyrkiel, który dzisiaj jest najcenniejszym przyrządem naukowym w kolekcji Domu Mikołaja Kopernika.
Jan Heweliusz urodził się w Gdańsku 28 stycznia 1611 roku. Sławę i uznanie zyskał nie tylko jako wszechstronny i dokładny obserwator nieba, ale również jako wybitny konstruktor instrumentów astronomicznych. Zgodnie z informacjami biograficznymi, w początkowym okresie swojej działalności naukowej samodzielnie wykonywał metalowe narzędzia. Później zamawiał je u rzemieślników. Miał 27 lat, kiedy powstał eksponowany w Toruniu instrument.
Jan Heweliusz, I. David, Cyrkiel proporcjonalny w typie Galileusza, 1638, Gdańsk, Dom Mikołaja Kopernika, oddział Muzeum Okręgowego w Toruniu, fot. K. Deczyński
Cyrkiel Jana Heweliusza jest przyrządem wykonanym i sygnowanym przez samego gdańskiego uczonego. Powstał w 1638 roku z inicjatywy i projektu Jana Heweliusza, a najprawdopodobniej pomocną rolę odegrał bliżej nieokreślony warsztat Dawida I. Jest to tzw. cyrkiel proporcjonalny, w literaturze przedmiotu określany mianem cyrkla Galileusza. Przyrząd posiada sygnaturę „I. David. Fe” oraz „Johan Hevelke/ Anno 1638”. Instrument toruński, podobnie jak wszystkie cyrkle proporcjonalne, służył do obliczeń matematycznych i mechanicznego przeliczania proporcji, a także porównywania powierzchni.
Jan Heweliusz, I. David, Cyrkiel proporcjonalny w typie Galileusza, 1638, Gdańsk, Dom Mikołaja Kopernika, oddział Muzeum Okręgowego w Toruniu, fot. K. Deczyński
Składa się z dwóch ramion w kształcie listew, połączonych półkolistym zawiasem, zamykany jest za pomocą zatrzasków bolcowych. Końce ramion są ozdobnie profilowane, a na obu płaszczyznach ramion wyryto skale. Astronom przekazał cenny instrument Gimnazjum Akademickiemu w połowie XVII wieku. Korzystali z niego młodzi adepci toruńskiej uczelni, szkoląc się w przedmiotach przyrodniczych.
Jan Heweliusz, I. David, Cyrkiel proporcjonalny w typie Galileusza, 1638, Gdańsk, Dom Mikołaja Kopernika, oddział Muzeum Okręgowego w Toruniu, fot. K. Deczyński
Cyrkiel następnie przeszedł w posiadanie Muzeum Miejskiego w Toruniu i do dnia dzisiejszego jest własnością Muzeum. O znaczeniu przyrządu decyduje nie tylko znamienita osoba jego twórcy. Należy podkreślić, że cyrkiel Jana Heweliusza powstał w latach trzydziestych XVII wieku, natomiast podobne instrumenty, obecne w zbiorach polskich, pochodzą już z lat sześćdziesiątych.
