„[…] O pierwszej z Poniatowskimi jedziemy do pracowni Kraskowskiej-Nitschowej zobaczyć pomnik Syreny, przeznaczony dla Warszawy, ma stanąć nad Wisłą. […] Dobra jest twarz, a zwłaszcza uśmiech tragiczno-egipski. Pozowała do tego pomnika Krysia Krahelska, córka wojewody. Piękna jak syrena i śpiewa jak syrena” – napisała w Dziennikach Maria Dąbrowska w dniu 21 marca 1937 roku.
Krystyna Krahelska – wysoka, smukła blondynka o zielonych oczach. Studiowała etnografię. Obdarzona pięknym głosem, śpiewała pieśni po polsku, białorusku, ukraińsku i rosyjsku.
Ludwika Nitschowa, autorka pomnika, widziała w Krystynie, siostrzenicy swojej przyjaciółki, nie tylko łagodność, lecz także ukrytą siłę – cechy, które powinna mieć także warszawska Syrena. „Projektowałam ją jakby z pobudek przeczuciowych. Był rok 1938, chmury zbierały się nad Polską. A to miał być symbol radości i siły obronnej miasta” – mówiła o pracy nad pomnikiem.
Krystyna Krahelska, ok. 1937, Wikimedia Commons
Ludwika Nitschowa zaproponowała wykonanie 20-metrowej rzeźby z zielonkawego szkła. Syrena miała stanąć na środku Wisły, na osadzonym w dnie rzeki cokole. Patrzący na nią mieliby wrażenie, że właśnie wyłania się z wody. Po zmroku pomnik miały oświetlać reflektory. Realizację uniemożliwiły wysokie koszty. Obawiano się także szybkiego uszkodzenia pomnika.
Artystka przygotowała drugi projekt. Pomnik miał zostać odlany z brązu i mieć ok. 4 metrów wysokości. W pracowni przy ul. Mokotowskiej 14 rzeźbiarka wykonała szkice rysunkowe ukazujące Krahelską z tarczą i mieczem w dłoniach.
Krystyna Krahelska, Muzeum Powstania Warszawskiego, fot. Mateusz Opasiński, licencja CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons
Kolejny etap prac polegał na stworzeniu glinianego modelu pomnika. Aby artystka mogła swobodnie pracować, Prezydent Warszawy Stefan Starzyński – jeden z inicjatorów powstania pomnika – przydzielił jej halę nieczynnej kotłowni na terenie Stacji Filtrów Miejskich przy ul. Koszykowej 81.
W 1938 roku w zakładzie brązowniczym braci Łopieńskich w Warszawie przy ul. Hożej 55 wykonano brązowy odlew Syreny. W zakładowym „Zeszycie warsztatowym” zachował się szczegółowy rysunek pomnika oraz dane: waga – 1206 kg, robocizna całości – 2700 godzin.
Prof. Ludwika Nitschowa na tle pomnika warszawskiej Syrenki, październik 1963, fot. R. Broniarek/KARTA, źródło: Ośrodek Karta http://www.foto.karta.org.pl/
W marcu 1939 roku pomnik był gotowy do ustawienia na cokole zaprojektowanym przez Stanisława Pomiana-Połujana. Wykonano go z szarożółtego piaskowca i ustawiono wewnątrz płytkiego basenu, gdyż według koncepcji artystki z narożnika cokołu miały tryskać strumienie wody. Koszty eksploatacji i problemy techniczne sprawiły, że mimo kilku prób uruchomienia fontanna nie działała. Dopiero podczas remontu w 2005 roku zamontowano w basenie 104 tryskające wodą dysze i w 2006 roku fontannę uruchomiono.
Pomnik Syreny nad Wisłą po remoncie, fot. M.Komorniczak, licencja CC BY-SA 3.0, Wikimedia Commons
Odsłonięcie pomnika Syreny nad Wisłą miało miejsce latem 1939 roku Prezydent Starzyński planował uroczystość z udziałem wojska i warty honorowej. Ostatecznie wydarzenie miało charakter niezwykle skromny. Uczestniczyła w nim garstka mieszkańców stolicy, Ludwika Nitschowa i Krystyna Krahelska. Prezydent Starzyński spóźnił się, po krótkiej przemowie odsłonił pomnik i odjechał. Mogło mieć to związek z napiętą sytuacją polityczną. Władze polskie odsłonięciem pomnika nie chciały drażnić Trzeciej Rzeszy.
Krystyna Krahelska – w czasie wojny łączniczka i sanitariuszka AK – została ranna w pierwszych godzinach powstania warszawskiego. Zmarła 2 sierpnia 1944 roku. Syrena przetrwała wojnę praktycznie nienaruszona.
Anna Knapek
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
