Skrzypeczki z Jaworowa

Zabawka z kolekcji Muzeum Etnograficznego w Krakowie

Ten zabawkowy instrument ma sto lat. Nie wiadomo, kto go wykonał, ale wiemy, gdzie – w Jaworowie, słynnym mieście zabawek.

 

Jaworów leży nad rzeką Szkło, 50 kilometrów od Lwowa. To niewielkie miasto z długą historią, sięgającą XIV wieku, położone na szlaku handlowym łączącym Lwów i Jarosław. W 1914 roku liczyło 10 500 mieszkańców, wśród których większość stanowili Ukraińcy (w tym czasie w Jaworowie mieszkało około 2700 Żydów i 1500 Polaków).

Drewniane skrzypeczki ze słynnego ośrodka zabawkarskiego w Jaworowie, lata 30. XX wieku, Muzeum Etnograficzne w Krakowie, dzięki uprzejmości muzeum

Jako punkt na trasie podróży kupców Jaworów zapewniał zbyt towarów i jak magnes przyciągał z okolicy mistrzów rozmaitych rzemiosł, którzy budowali tu swoje domy i warsztaty. Robili buty, koszyki z sitowia porastającego okolice bliskiego jeziora, meble oraz drobne i niezbędne narzędzia kuchenne: łyżki, chochle i mątewki (kołotuszki). Z pewnością dobrze się sprzedawały na targach, organizowanych tu co poniedziałek, i jarmarkach, których w ciągu roku odbywało się sześć: na świętego Grzegorza, we wtorek po Zielonych Świątkach, na świętego Eliasza, świętą Paraskiewę, świętego Andrzeja i świętego Jana Kantego Wyznawcę. Ozdobą jarmarcznych kramów były zabawki – ich produkcja stała się ważną gałęzią lokalnej wytwórczości już w XVII wieku.

Drewniane skrzypeczki ze słynnego ośrodka zabawkarskiego w Jaworowie, lata 30. XX wieku, Muzeum Etnograficzne w Krakowie, dzięki uprzejmości muzeum

Dlaczego Jaworów wyspecjalizował się w zabawkach? Jednym z powodów może być dostępność właściwego rodzaju drewna (to podstawowy materiał do wytwarzania zabawek w czasach przed inwazją plastiku). Dostarczały go między innymi rosnące w okolicy lipy, olchy i jawory. Nazwa miejscowości pochodzi właśnie od nazwy tego drzewa z rodziny klonów. Ponoć w miejscu Jeziora Jaworowskiego miał kiedyś rosnąć las jaworowy.

Drewniane skrzypeczki ze słynnego ośrodka zabawkarskiego w Jaworowie, lata 30. XX wieku, Muzeum Etnograficzne w Krakowie, dzięki uprzejmości muzeum

Elastyczne i jasne drewno jaworów należało do ulubionych materiałów stolarzy i kołodziejów. W rękach jaworowskich majstrów przez wieki zamieniało się w wózki, koniki, pajace i mebelki, które uszczęśliwiały kolejne pokolenia dzieci, ale też były źródłem dochodu wielu mieszkańców Jaworowa i okolic. Na początku XX wieku w samym mieście i na przedmieściach żyło 86 rodzin, które zajmowały się zabawkarstwem. Podobno każda z tych domowych fabryk była w stanie wyprodukować w ciągu roku około 3,5 tysiąca zabawek.

Rozwój produkcji zabawkarskiej w Jaworowie od końca XIX wieku wspierała Szkoła Przemysłu Drzewnego. Mawiano, że dzięki niej lokalni mistrzowie zabawkarstwa mogli konkurować nie tylko ze słynną szkołą zakopiańską, ale nawet z niezwykle popularnymi w tamtym czasie czeskimi fabrykami zabawek. Jednocześnie bez siły lokalnej tradycji rzemiosła szkoła nie miałaby szans na odniesienie takiego sukcesu.

Marek Münz, Szkoła wyrobu zabawek w Jaworowie, pocztówka, przed 1906, Biblioteka Narodowa, źródło: Polona

Wiemy, że zabawki z Jaworowa można było kupić we Lwowie czy Przeworsku. W obu tych miejscowościach nabywał je na początku XX wieku Seweryn Udziela, założyciel Muzeum Etnograficznego w Krakowie (w sumie w zbiorach MEK znajduje się dziś 28 jaworowskich zabawek). Ale te drewniane cacka, charakterystycznie zdobione malowanym ornamentem, cieszyły się powodzeniem także w Krakowie. Archiwalne fotografie potwierdzają, że jaworowskie skrzypeczki kupowano w latach międzywojennych na Emausie – słynnym krakowskim jarmarku organizowanym w Wielki Poniedziałek. Może właśnie tam zostały zakupione te, które przechowuje Muzeum?  

Nasze skrzypeczki mierzą w przybliżeniu 40 centymetrów. W przypadku prawdziwych skrzypiec oznaczałoby to, że są przeznaczone dla cztero-, pięciolatków (rozmiar instrumentu dobiera się tak, by długość skrzypiec odpowiadała długości wyciągniętej do przodu lewej ręki od szyi do środka dłoni). To całkiem dobry moment do rozbudzenia w sobie marzenia o karierze wirtuoza. A jaka była Twoja ulubiona zabawka w tym wieku?

Dorota Majkowska-Szajer

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Pochód Lajkonika. Zabawka ze zbiorów Muzeum Etnograficznego w Krakowie

Dekoracja, dokumentacja czy zabawka? Puppensztuba, czyli domek dla lalek w zbiorach Działu Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic

O tym, jak dzieci puszczały kiedyś bąki. Drewniana zabawka z szamba przy ulicy Podmurnej 53 w zbiorach Muzeum Okręgowego w Toruniu

Zabawka carewicza. Model krosna w Centralnym Muzeum Włókiennictwa w Łodzi
Gdy małe naśladuje duże. O zabawkach ze zbiorów Działu Etnologii Miasta Muzeum Historii Katowic

Opiekun wilków i panien na wydaniu. Wizerunki świętego Mikołaja w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Krakowie

Nazwy barw. Zestaw próbek nici z kolekcji Muzeum Etnograficznego w Krakowie

Magiczny pająk na święta. Pająki z Muzeum Etnograficznego imienia Seweryna Udzieli w Krakowie