Za mundurem panny sznurem

Pierwszy mundur odrodzonej Rzeczypospolitej

Armia odrodzonej Rzeczypospolitej, tworzona w ogniu walk o granice, potrzebowała przede wszystkim broni. Ponieważ pozyskiwano ją z wielu źródeł, reprezentowała niesłychaną mozaikę rodzajów i wzorów. Podobnie było z umundurowaniem. Poza uniformami odziedziczonymi po zaborcach oraz używanymi w licznych formacjach podczas I wojny światowej, wykorzystywano także sorty pochodzące z zagranicznego demobilu. W 1919 roku rozpoczęto prace nad nowym, jednolitym mundurem – praktycznym, ale noszącym także typowo polskie cechy. 

 

W pracach uczestniczyli wybitni historycy wojskowości i znawcy umundurowania, w tym pułkownicy: Marian Kukiel i Bronisław Gembarzewski oraz genialny batalista Wojciech Kossak. Niebagatelnym problemem był wybór barwy, która nie mogła przypominać mundurów zaborców, a jednocześnie musiała spełniać rolę kamuflującą. Po wnikliwych testach za najbardziej praktyczny w naszych warunkach krajobrazowych uznano angielski kolor khaki, który scharakteryzowano jako szaro-brunatno-zielony.

Metalowy orzeł wzór 19 noszony na rogatywkach wzór 19, a potem rogatywkach garnizonowych wzór 35. Rogatywki polowe, wprowadzone w drugiej połowie lat trzydziestych XX wieku, miały naszytego orła haftowanego, Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Przepisy z 1919 roku stanowiły: „Mundur jest zasadniczo jednakowy dla całego wojska i wszystkich stopni (z wyjątkiem różnicy w kroju kieszeni, przy kurtce oficerów i szeregowych, spowodowanej różnicami warunków służbowych), bez jakichkolwiek wypustek i lampasów”. Kurtki szeregowych, nawiązujące w kroju do francuskich, szyto z sukna, górą były dopasowane do sylwetki, u dołu tworzyły obszerną spódniczkę. Zapinano je na pięć guzików. Miały dwie dolne skośne kieszenie i charakterystyczny wysoki stojąco-wykładany kołnierz. Spodnie były krótkie, zwężające się od wysokości kolan, przystosowane do owijaczy i krótkich wiązanych trzewików skórzanych.

Żołnierz oddziałów podhalańskich w mundurze garnizonowym wzór 19; spodnie krótkie do owijaczy. Na kołnierzu widoczna oznaka w postaci swastyki na gałązce jedliny – znak rozpoznawczy pułków podhalańskich. Na prawym ramieniu sznur – oznaka „bardzo dobrego strzelca”, zbiory Michała Mackiewicza

Mundury oficerskie różniły się od żołnierskich. Kurtki, także według kroju francuskiego, posiadały cztery kieszenie: dwie bardzo obszerne dolne i dwie górne. W służbie polowej noszono bryczesy i buty z długimi cholewami. Oficerskie mundury oraz rogatywki były szyte na zamówienie i wykonywano je ze szlachetniejszych materiałów czesankowych (kamgarn, diagonal, krepa).

Rogatywka garnizonowa pułkownika (trzy gwiazdki i dwa galony) 1 Pułku Strzelców Konnych (amarantowy otok), Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Bardzo istotną kwestię stanowiła identyfikacja broni i służb. Według przepisów z 1919 roku: „Poszczególne bronie różnią się barwą patki na kołnierzu; służby wypustką i odpowiedniem godłem na patce; bronie i oddziały specjalne – godłem na lewym rękawie. Patki naszywa się na kołnierzu kurtki z obu stron, tak aby zakrywały przód kołnierza na całą szerokość jego wyłożonej części; długość całej patki 10 cm, tylna część wycięta w ząb i wzdłuż tego wycięcia u niektórych broni i służb naszyta jest barwna wypustka”. Na przykład w piechocie patka (zwana także łapką) miała kolor granatowy, z żółtą wypustką, w batalionach strzelców wypustka była seledynowa, a w artylerii patki – zielone, ale wypustki różne – w zależności od jej rodzaju (lekka, ciężka, najcięższa). Natomiast w kawalerii patki zostały ostatecznie odrzucone; tutaj przeforsowano barwne proporczyki odróżniające poszczególne pułki. W broni pancernej także wprowadzono proporczyki, tyle że trójkątne – czarno-pomarańczowe. Wspólnym natomiast elementem był wężyk: „Na patce […] naszyta oznaka w kształcie wężyka, u generałów z haftem wzoru dotychczasowego (wg «przepisów» z 1917 r.), u szeregowych z tasiemki 5 mm szerokości; i haft i tasiemka zawsze oksydowane na ciemno”. Ów wężyk miał odległą tradycję, albowiem zdobił generalskie mundury już u schyłku I Rzeczypospolitej, przyjął się także w wojsku Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. W czasie I wojny światowej upowszechnił się za sprawą Legionów Polskich i trafił na kołnierze wszystkich żołnierzy. Odznaki stopni znajdowały się na naramiennikach. Należy pamiętać, iż do boju żołnierze ruszali pozbawieni wszelkich kolorowych dodatków, które zdobiły mundury jedynie w wersji garnizonowej oraz jej odmianach (służbowa, galowa i tak dalej).

Szwoleżerowie w mundurach polowych letnich oraz okrągłych czapkach garnizonowych. Okrągłe czapki były znakiem wyróżniającym szwoleżerów oraz żołnierzy Korpusu Ochrony Pogranicza, stąd też powszechnie nazywano je „szwoleżerkami” lub „kopówkami”, zbiory Michała Mackiewicza

Najbardziej charakterystyczny element sylwetki polskiego żołnierza stanowiła rogatywka, którą przyjęto po niezwykle burzliwej dyskusji, albowiem tradycja legionowej maciejówki była bardzo silna. Wykonywano ją z sukna tego samego koloru co mundur, miała usztywniony, okuty blachą daszek i metalowego orła nawiązującego w formie do orłów z okresu Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. W toku produkcji nie udało się jednak zachować jednolitości i rogatywki posiadały różne fasony, co bez wątpienia obniżało estetykę żołnierskiej sylwetki. W służbie polowej powszechnie używano też drelichowych furażerek – powstało w sumie kilka wersji.

Kawalerzysta w umundurowaniu polowym, kurtka starego wzoru – wzór 19. Pas z ładownicami podtrzymywany skórzanymi szelkami, Muzeum Ziemi Sochaczewskiej i Pola Bitwy nad Bzurą

W latach dwudziestych przepisy ubiorcze z 1919 roku zostały poddane licznym zmianom i uzupełnieniom. Opracowano na przykład nowy typ sukiennej kurtki oficerskiej zapinanej na siedem guzików, wprowadzono letnie bluzy drelichowe dla szeregowych oraz podobne, ale nawiązujące krojem do sukiennych kurtek bluzy dla oficerów. Letnie sorty noszono od 15 kwietnia do 15 października.

Drużyna polskich żołnierzy, lata dwudzieste XX wieku, mundury garnizonowe wzór 19, hełmy francuskie z malowanymi orłami, ładownice typu niemieckiego, tornistry starego typu ze skórzanymi szelkami, zbiory Michała Mackiewicza

Tworzony w pośpiechu i z potrzeby chwili polski mundur wzór 1919 nie był pozbawiony wad. Dlatego w połowie lat trzydziestych przeprowadzono gruntowną reformę, opracowując nowy – mundur wzór 1936. Przewyższał on swojego poprzednika zarówno walorami użytkowymi, jak i estetyką. Żołnierzom przypadła do gustu przede wszystkim nowa rogatywka, która – zasadniczo – przetrwała w umundurowaniu polowym do lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku! Ale to już temat na kolejną opowieść.

Michał Mackiewicz

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Ułan jak malowany. Mundur 1 Pułku Ułanów Legionów Polskich ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

W kurtce koloru "Feldgrau", ale z orłem na rogatywce. Mundury Wojska Wielkopolskiego w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Z półksiężycem na czapce. Mundur ułana Pułku Jazdy Tatarskiej ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

„Szwoleżerki” dla KOP-u. Umundurowanie żołnierza Korpusu Ochrony Pogranicza ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Kobiety Niepodległości. Fotografia żołnierek Ochotniczej Legii Kobiet w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego

Parabellum generała Sosabowskiego. Niezwykłe trofeum spod Arnhem w kolekcji Muzeum Wojska Polskiego

Bolszewicki sztandar. Trofeum z Bitwy Warszawskiej ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Pistolet symbol – Vis wzór 35. Przedwojenne pistolety z radomskiej Fabryki Broni ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Steny z ulicy Grzybowskiej. Konspiracyjny warsztat rusznikarski w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego

Radzieckie działo z polskim kontekstem. SU-76 ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Czołg Renault FT-17. Unikatowy pojazd ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego

Bolszewicka bandera spod Czarnobyla. Trofeum Polskiej Marynarki Wojennej z 1920 roku w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego

Chorągiew od papieża. Dar z Watykanu dla generała Józefa Hallera, dowódcy "Błękitnej Armii", w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego

 

Francuska "siedemdziesiątka piątka". Szybkostrzelna armata polowa ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Z gimnazjum do wojska. Ochotnicy w Wojsku Polskim 1918–1920

Uzbrojenie Wojska Wielkopolskiego 1918–1919. Powstańczy rynsztunek na zdjęciach ze zbiorów Muzeum Wojska Polskiego