Karkonoski feniks – niezwykły pomnik niezwykłego literata

Pomnik nagrobny Carla Hauptmanna - eksponat Domu Carla i Gerharta Hauptmannów w Szklarskiej Porębie, oddziale Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze

Na cmentarzu w Szklarskiej Porębie Dolnej bliscy Carla Hauptmanna ufundowali pisarzowi niezwykły pomnik, którego burzliwe losy są przykładem trudnych dziejów kulturowego dziedzictwa Karkonoszy.

 

W historii sztuki i literatury był znany kulturowy fenomen – kolonie artystyczne, w których grupowali się twórcy, by czerpać inspiracje płynące bezpośrednio z otoczenia, z szeroko rozumianego krajobrazu. Zwykle nie wybierano dużych ośrodków, lecz małe miejscowości położone na prowincji. Na przełomie XIX i XX wieku kolonie artystyczne stały się ruchem ogólnoeuropejskim. Na ziemiach polskich takimi miejscami były Zakopane, Kazimierz Dolny i Bronowice. W Karkonoszach, w Szklarskiej Porębie, kolonię artystyczną stworzył doktor Carl Hauptmann – filozof, literat i wielki przyjaciel Polaków.

Carl Hauptmann, Księga Ducha Gór, tłum. E. Mendyk, Przemysław Wiater, Jelenia Góra 2018, archiwum tłumacza

W sierpniu 1891 roku młodzi literaci – bracia Carl i Gerhart Hauptmannowie – zamieszkali w Szklarskiej Porębie, przy dzisiejszej ulicy 11 Listopada 23. Po rozpadzie swojego małżeństwa Gerhart, późniejszy noblista, wyprowadził się do pobliskiego Jagniątkowa, Carl pozostał tutaj do końca życia.

Fritz Erler, Carl Hauptmann, około 1910, portret, pastel, karton, Muzeum Karkonoskie w Jeleniej Górze

Po obronie pracy doktorskiej z dziedziny filozofii postanowił propagować swoje poglądy poprzez literaturę. Był autorem wierszy, powieści, nowel i dramatów. Najbardziej znane dzieło Carla Hauptmanna to Rübezahlbuch, księga z cyklem legend o karkonoskim Duchu Gór. W swojej twórczości zwracał szczególną uwagę na powiązanie praw natury wywiedzionych z popularnego ówcześnie darwinizmu z metafizyką i duchowością. Co dla Polaków wyjątkowo ważne, dokonał literackiej korekty niemieckiego tłumaczenia powieści Władysława Reymonta Chłopi. Przyczynił się tym do wyróżnienia autora w 1924 roku literacką Nagrodą Nobla, gdyż jury Akademii Szwedzkiej korzystało właśnie z niemieckiego tłumaczenia.

 

Szklarska Poręba, dom Carla Hauptmanna, pocztówka, 1908, zbiory autora

Carl Hauptmann zmarł 4 lutego 1921 roku i został pochowany na cmentarzu ewangelickim w Szklarskiej Porębie Dolnej, który pełnił rolę „Panteonu Karkonoszy”. Spoczywają tam liczni wybitni twórcy związani z tymi górami – hutnicy szkła, literat i pionier ochrony przyrody doktor Wilhelm Bölsche, malarze – Hanns Fechner, Georg Wichmann, Hans Oberländer.

Szklarska Poręba Dolna, pomnik nagrobny Carla Hauptmanna, 1940, domena publiczna

Po śmierci Carla Hauptmanna jego znajomi postanowili ufundować pomnik, autorstwa Marlene i Hansa Poelzig. Został on uroczyście odsłonięty 23 czerwca 1925 roku. Złożono pod nim kwiaty, a szczególnie dużo ulubionych przez Carla róż.

Szklarska Poręba Dolna, nagrobek Carla Hauptmanna, widok współczesny, fot. Przemysław Wiater

Nagrobek Carla Hauptmanna jest ceramiczny, pokryty rzadko spotykanym rodzajem szkliwa w odcieniach szmaragdu i czerwieni chińskiej, na wierzchołkach części rzeźbiarskich przechodzących w turkusowy błękit. Na cokole umieszczono napis: „CARL HAUPTMANN *11.05.1858 + 4.02.1921” i tekst w języku niemieckim:

 

„Spoczywam tu pod różą                                                    

i pod koniczyną,

Pod nimi przenigdy

już nie zaginę.

I każda łza żałości,

która spływa z Twego oka

sprawia, że mój grób

ożywa,

Zaś za każdym razem

gdy jesteś wesół

Mój grób pełen jest

pachnących róż”.

            (tłumaczenie P.W.)

 

Pomnik nagrobny został zwieńczony falującym, ekspresyjnym motywem „języków ognia”, z których do lotu ku nieśmiertelności podrywa się ptak. Interpretację nasuwa legenda napisana przez Carla Hauptmanna, zamieszczona w Księdze Ducha Gór, mówiąca o tym, jak stara matka przy radosnym śpiewie ptaka zapomniała o śmierci. Może ptak ten jest też symbolem twórczości literackiej Hauptmanna, dzięki której pozostanie on nieśmiertelny. A może chodzi o odrodzenie niczym feniks z popiołów?

Szklarska Poręba, dom Carla i Gerharta Hauptmannów, widok współczesny, fot. Przemysław Wiater

Z tym pięknym pomnikiem nagrobnym powojenna historia obeszła się wyjątkowo brutalnie. Pod koniec lat sześćdziesiątych XX wieku utrącono górną część, a następnie został niemal doszczętnie rozbity przez nieustalonych sprawców.

Szklarska Poręba, pomnik nagrobny Carla Hauptmanna, widok współczesny, fot. Przemysław Wiater

W połowie lat osiemdziesiątych na grobie Carla Hauptmanna na dawnym cmentarzu ewangelickim w Szklarskiej Porębie Dolnej ustawiono w zastępstwie prostokątną granitową płytę z inskrypcją w językach polskim i niemieckim, która również uległa częściowej dewastacji.

Szklarska Poręba, pomnik nagrobny Carla Hauptmanna, widok współczesny, fot. Przemysław Wiater

Ceramiczny pomnik nagrobny został poddany rekonstrukcji w toruńskim oddziale Pracowni Konserwacji Zabytków i przekazany w elementach Muzeum Karkonoskiemu. Po wielu latach odrodził się niczym feniks z popiołów. Obecnie jest ustawiony obok Domu Carla i Gerharta Hauptmannów w Szklarskiej Porębie, Oddziału Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze.

Przemysław Wiater

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Góry Olbrzymie w fabrycznej hali. Panorama Karkonoszy Adolfa Dresslera ze zbiorów Muzeum Karkonoskiego w Jeleniej Górze

Miał być organistą, został noblistą. Poznaj historię Władysława Reymonta, który tuż przed publikacją „Chłopów” napisał powieść od nowa