Młyny wietrzne

Wiatraki z Podkarpacia w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Pojawiły się pod koniec XIX wieku i do połowy XX zdominowały krajobraz wsi podkarpackiej. W ciągu krótkiego czasu zbudowano setki niewielkich wiatraków. Znalazły się prawie w każdym zasobniejszym gospodarstwie.

 

Na górzystych terenach Podkarpacia, gdzie płynie wiele potoków, budowano młyny, które służyły do przemiału zboża na mąkę. Używano także ręcznych żaren. Wiatraki pojawiły się pod koniec XIX wieku i bardzo licznie na początku XX wieku. Wiązało się to z powrotem emigrantów z Ameryki i Kanady oraz kontaktami młodych mieszkańców wsi, wcielonych do armii austriackiej, z osobami z południowej Europy i Rosji. Wiatraki już wcześniej były znane na tamtych terenach. Istotną przyczynę stanowił także rozwój przemysłu naftowego, dzięki któremu ludzie zdobyli umiejętności techniczne, a równocześnie nauczyli się cenić czas. Młodzi gospodarze budowali wiatraki sami lub przy pomocy cieśli, gdyż początkowo skrzydła, wał, koło paleczne (zwane też palczastym ze względu na drewniane kołki – „palce” osadzone na bocznej stronie) i latarnię robiono z drewna. Podobnie jak ramową konstrukcję ścian i szalowanie deskami. Wiatraki były małe i zwykle pracowały na potrzeby jednego gospodarstwa.

Wiatrak z Domaradza koło Brzozowa – koźlak, 1926, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, fot. Marian Kraczkowski

Wyróżniamy trzy typy młynów wiatrowych: koźlak, paltrak oraz turbiny zwane amerykańskimi. Koźlaki charakteryzują się słupem, wkopanym głęboko w ziemię, na którym jest zawieszony cały budynek. Dzięki temu można go obracać wokół tej osi, w zależności od kierunku wiatru. Paltrak robi obroty na rolkach lub kółkach zamocowanych pod jego podłogą, toczących się po kolistej szynie. To na nich spoczywa cały ciężar budynku. W turbinach budynek jest nieruchomy, a zamontowana nad nim turbina obraca się wokół osi.

Wnętrze wiatraka z Domaradza, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, fot. Marian Kraczkowski

Koźlaki mają konstrukcję szkieletową, szalowaną deskami na rzucie prawie kwadratowym, lekko zwężającą się ku górze. Są nakryte dwuspadowym dachem poszywanym deskami lub papą. Tuż pod wałem znajduje się pozioma belka z otworem, zwana mącznicą. W otworze tym jest osadzony metalowy trzpień wystający z pionowego słupa – króla. Mącznica przenosi ciężar budynku na wkopanego w ziemię króla. Swobodne osadzenie trzpienia króla umożliwia obracanie budynku wokół osi i ustawianie skrzydeł do kierunku wiejącego wiatru. Skrzydła lub koło wietrzne montowano na tarczy stanowiącej zakończenie wału. Na wale wewnątrz budynku są zamocowane drewniane koło paleczne i zazębiająca się z nim latarnia (stożkowate koło trybowe), powodujące transmisję siły wiatru na żarnówkę i osadzonego na niej kamienia górnego. Do wnętrza budynku prowadzą drzwi. Na podłodze-pomoście, nad mącznicą umieszczano kamienie żarnowe (czasami to przeniesione wraz z obudową żarna ręczne), a nad nimi zsyp na ziarno.

Wiatrak z Turaszówki (obecnie osiedle w Krośnie) – paltrak, 1923, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, fot. Marian Kraczkowski

Urządzenia mechaniczne paltraków i sam kształt budynku wyglądały podobnie jak koźlaki. Natomiast turbiny wietrzne nie posiadały osobnych budynków. Wszystkie urządzenia mielące ziarno stawiano w sieni, komorze lub stodole. Koło wietrzne, składające się z kilkunastu łopatek blaszanych, umieszczano na szczycie wieżyczki wysuniętej 1–3 metrów ponad dach, przytwierdzano je do głowicy osi, której przeciwny koniec zaopatrywano w żelazny tryb w kształcie stożka. Wraz z mniejszym trybem stanowił on przekładnię siły wiatru z osi na długą pionową sztangę, której koniec był osadzony bezpośrednio w górnym kamieniu żarnowym lub zakończony drewnianym kołem tarczowym. Koło łączono pasem transmisyjnym z nieco mniejszym znajdującym się na żarnówce poruszającej kamień. Jeszcze w latach pięćdziesiątych XX wieku powstawały turbiny wietrzne na specjalnie stawianych budynkach. Niektóre przetrwały do końca tego stulecia.

Wiatrak z Urzejowic koło Przeworska, 1902, Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, fot. Marian Kraczkowski

Do Parku Etnograficznego Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku przeniesiono trzy wiatraki – koźlak i dwa paltraki. Z 1902 roku pochodzi duży, dwupoziomowy paltrak z Urzejowic – urodzajnych terenów okolic Przeworska. W górnej kondygnacji posiada dwie pary kamieni młyńskich, na które siła wiatru jest transmitowana ze skrzydeł za pomocą zębatych przekładni z twardego drewna, na parterze znajdują się dwie skrzynie mączne. Inny paltrak, z 1923 roku, przeniesiono z Turaszówki (obecnie osiedle w Krośnie). Skrzydła zastąpiło tu koło wiatrowe składające się z 24 łopatek, przekładnie trybowe są metalowe, koło tarczowe umieszczone pod podłogą, a stąd pasem transmisyjnym poruszane kamienie żarnowe. Wiatrak z 1926 roku z Domaradza w powiecie Brzozów to niewielkich rozmiarów koźlak zawieszony na słupie wkopanym w ziemię. Zamiast skrzydeł zamontowano koło wiatrowe, a wewnątrz znajdują się zwykłe żarna. W tym okresie w Domaradzu było 67 wiatraków, a w pobliskiej wsi Orzechówce – 200. Wiatraki zniknęły z krajobrazu wsi podkarpackiej prawie całkowicie sto lat po pojawieniu się. Obecnie o ich istnieniu przypominają obiekty z Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku.

Danuta Blin-Olbert

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Tajemnice Matki Boskiej Sokalskiej i Chrystusa Milatyńskiego. Klocek drzeworytniczy z pierwszej połowy XIX wieku ze zbiorów Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Chata malowana „na krasno jak u Rusinów” – mawiali ich polscy sąsiedzi…Chyża łemkowska w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Wszechświat na skorupce. Tradycyjne pisanki batikowe w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Białe damy z niezwykłej osady szwedzko-niemieckiej. Strój haczowski w zbiorach Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

 

Stół z paką. Stoły skrzyniowe w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Boże Narodzenie w siedemnastowiecznej zagrodzie. Ekspozycja w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku

Dworce łączące kontynenty. Dworzec Morski w Gdyni, siedziba Muzeum Emigracji

Reportaże tajnego agenta, poemat i przechwycone listy. Emigracja zarobkowa do Brazylii na przełomie XIX i XX wieku: echa w literaturze i świadectwo w listach ocalonych z pożogi wojennej

 

„Aj em e pool”. Informatory i samouczki dla emigrantów w drugiej połowie XIX wieku i w okresie międzywojennym
Polacy z dala od ojczyzny