Walka na igły,

czyli historia szczepień ochronnych w zbiorach Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

Człowiek choruje od zarania dziejów. Jednak pierwsze szczepionki chroniące przed śmiertelnymi chorobami wprowadzono w Europie i Polsce dopiero w XVIII wieku. O krótkiej, ale różnorodnej historii szczepień przypominają eksponaty z Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku.

 

Ospa była pierwszą z chorób, z którymi stoczono skuteczną bitwę. Wygraną zapewniło odkrycie szczepionki. Pobrane od chorych na ospę strupy suszono, ścierano na proszek i podawano osobom zdrowym przez nozdrza lub nacięcia na skórze. Wywoływano tym samym łagodną postać ospy, która powodowała uodpornienie. Ów metodę, zwaną wariolizacją, rozpropagowała w Europie w 1719 roku lady Mary Wortley Montagu, która jako żona angielskiego ambasadora przebywała w Stambule. Tam dowiedziała się o starożytnym sposobie walki z ospą, stosowanym przez niektóre społeczeństwa Bliskiego i Dalekiego Wschodu. Ciekawostką jest fakt, że Mary przyjaźniła się z królową Wiktorią, a nowo odkryta szczepionka szybko rozpowszechniła się na dworze królewskim.

Zestaw do szczepień: szklana strzykawka i igła wielorazowego użytku w metalowym przenośnym opakowaniu, lata międzywojenne, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, fot. Paweł Bezubik

W 1796 roku doktor Edward Jenner zastąpił wariolizację nową metodą – wakcynacją. Szczepiono ospą krowią, która wywoływała dużą odporność, a jednocześnie mniej skutków ubocznych niż pierwsza metoda. Na świecie zaczęto powoływać Instytuty Szczepień Ospy Krowiej, które prowadziły bezpłatne szczepienia oraz liczne akcje prozdrowotne edukujące społeczeństwo.

Przenośny palnik do sterylizacji igieł, lata międzywojenne, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, fot. Paweł Bezubik

Na ziemiach polskich takie Instytuty powstały w 1808 roku w Wilnie i Warszawie. Wobec ogólnego strachu społeczeństwa przed szczepieniami wydawano książki przybliżające wiedzę o chorobie, szczepionce i sposobach leczenia. Przykładem jest Krótka nauka dla pospólstwa w czasie panującej ospy, autorstwa białostockiego nadwornego medyka Branickich – Jakuba Feliksa de Michelisa, wydana w 1801 roku. Szczepienia przeciwko ospie dość szybko zostały uregulowane przepisami prawa. W 1811 roku Napoleon wydał postanowienie o obowiązkowym szczepieniu w szkołach, a następnie w wojsku.

Ospochron – opatrunek stosowany po szczepieniu przeciwko ospie. Wyprodukowany przez Farmaceutyczne Zakłady Przemysłowo-Handlowe magistra A. Bukowskiego z Warszawy, lata międzywojenne, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, fot. Paweł Bezubik

Jednym z pierwszych aktów prawnych wprowadzonych przez Polskę po odzyskaniu niepodległości była ustawa z 1919 roku o przymusowym szczepieniu przeciwko ospie. Obowiązek dotyczył każdego obywatela polskiego – nowo narodzonego i dorosłego, który nie został dotychczas zaszczepiony. Niezaszczepionych dzieci nie przyjmowano do szkół. Szczepienia były bezpłatne. W zbiorach Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku znajdują się zestawy zawierające szklaną strzykawkę i igłę wielorazowego użytku, po wysterylizowaniu zamknięte w specjalnym metalowym pojemniku. Były to typowe zestawy używane w zależności od pojemności – zarówno do szczepień, jak i podawania leków w formie zastrzyków. Po każdorazowej iniekcji strzykawkę i igłę sterylizowano, a następnie umieszczano w jałowym środowisku metalowego pojemnika. W przypadku akcji szczepień w terenie lekarze i pielęgniarki często posługiwali się małymi, przenośnymi palnikami do sterylizacji igieł, wyposażonymi w palniczek z naftą. Takie sterylizatory używali lekarze zarówno cywilni, jak i wojskowi.

Książeczka popularyzująca szczepienia przeciwko ospie napisana przez dr. J.F. de Michelisa, pod tytułem Krótka nauka dla pospólstwa w czasie panującej ospy, Supraśl 1801, Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Gabinet Starych Druków

W Muzeum można obejrzeć egzemplarz pochodzący z okresu międzywojennego, a wykorzystywany w prywatnym gabinecie lekarskim w Katowicach. Miejsce po szczepieniu zabezpieczano, zwłaszcza u dzieci, specjalnym opatrunkiem. Był to tak zwany ospochron – nowoczesny opatrunek produkowany w międzywojennej Polsce przez Farmaceutyczne Zakłady Przemysłowo-Handlowe magistra A. Bukowskiego z Warszawy. Chronił on przed starciem materiału chorobotwórczego, czyli krowianki, a lekarzowi dawał pewność pomyślnego przebiegu szczepienia i wykluczenia powikłań. W zbiorach Muzeum znajduje się jeden egzemplarz ospochronu. Akcja obowiązkowego szczepienia przeciwko ospie, zarówno w skali kraju, jak i świata, przyniosła sukces. W 1980 roku Światowa Organizacja Zdrowia oficjalnie potwierdziła wyeliminowanie ospy.  

Znaczek pocztowy upamiętniający postać Alberta Sabina – twórcy szczepionki przeciwko polio, wydany w 2006 roku w Stanach Zjednoczonych Ameryki, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, fot. Paweł Bezubik

Oprócz ospy środowisko naukowe pracowało nad wynalezieniem szczepionek przeciwko innym chorobom. W XIX stuleciu odkryto skuteczne sposoby walki z tężcem, cholerą, wścieklizną, durem brzusznym. Nowe szczepionki najintensywniej wprowadzano w okresie międzywojennym – walczono wtedy między innymi z błonicą, gruźlicą, krztuścem. Liczba chorób, przeciwko którym szczepiono, systematycznie się powiększała. Po II wojnie światowej Polacy przyczynili się do stworzenia szczepionek przeciw polio, czyli chorobie Heinego-Medina. Hilary Koprowski w 1950 roku i Albert Sabin w 1962 roku opracowali dwie skuteczne szczepionki zabezpieczające przed tą ciężką chorobą zakaźną, zamykającą dzieci na wiele miesięcy i lat w tak zwanych żelaznych płucach. Urządzenia te umożliwiały oddychanie w przypadku, gdy płuca pacjenta były niewydolne z powodu choroby polio.

Szczepionka gronkowcowa wyprodukowana przez Państwowy Zakład Higieny, Dział Surowic i Szczepionek w Warszawie, 1939, Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku, fot. Paweł Bezubik

Rozpoczęte przed prawie 300 laty w Europie szczepienia przeciwko niektórym chorobom okazały się w XX wieku niezwykle skuteczne. Wyeliminowano lub skutecznie zmniejszono występowanie takich chorób, jak ospa, odra, polio czy krztusiec. W XXI wieku na skutek różnych czynników, zwłaszcza świadomego zaprzestania szczepień przez niektóre grupy społeczne, braku masowych akcji uświadamiających, powracają pokonane wcześniej choroby. Historia zatacza koło, zaś my powinniśmy wyciągnąć z tego odpowiednie wnioski. 

Magdalena Muskała

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Przepisy na wodę leśną, ognie bengalskie i proszki dla koni od zołzy, czyli rzecz o manuale aptecznym ze zbiorów Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

Lancety, igły, pijawki. Historyczne narzędzia do upuszczania krwi ze zbiorów Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

Ślady słynnego lekarza w murach Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku. Jakub Feliks de Michelis – prekursor nauczania akuszerii w Polsce i nadworny medyk rodu Branickich

Badacz szczątków biskupów z Faras i mumii egipskich, czyli rzecz o profesorze Tadeuszu Dzierżykray-Rogalskim i kolekcji narzędzi antropometrycznych w zbiorach Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

Leki, zalecenia lekarskie i humorystyczne wierszyki, czyli sposoby walki ze śmiertelną epidemią grypy sprzed stu lat ze zbiorów Muzeum Historii Medycyny i Farmacji Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku

Paweł Guldeniusz. Nieprzeciętny aptekarz toruński
„Moje chęci są zuchwałe”. Antonina Leśniewska otwiera pierwszą żeńską aptekę w Petersburgu

„Wiedza ― moją nadzieją i ukojeniem; bez niej nie wytrwałbym”. Ludwik Hirszfeld w warszawskim getcie