Orły śląskie dla bohaterów

Odznaczenia powstańców śląskich w zbiorach Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach

Pierwsze powstanie śląskie wybuchło spontanicznie, trwało zaledwie kilka dni, objęło wschodni skrawek Górnego Śląska. Walczący w sierpniu 1919 roku wzięli udział także w kolejnych zrywach zbrojnych. Odznaczenia, którymi honorowano bohaterów, możemy dziś oglądać w Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach.

 

Klęska Niemiec w I wojnie światowej rozbudziła nadzieje na włączenie ziem zamieszkanych przez ludność polską do odradzającej się Rzeczypospolitej. W przypadku Górnego Śląska sprawa nie była taka prosta. Obok siebie mieszkali tam Niemcy, Polacy oraz Górnoślązacy, pielęgnujący poczucie własnej odrębności. Powojenny kryzys podsycał konflikty społeczne. Przez Śląsk przetaczały się strajki, w których uczestniczyły dziesiątki tysięcy górników. Ubóstwo, inflacja i bezrobocie potęgowały wrogość etniczną. Właścicielami kopalń i fabryk, inżynierami kierującymi pracą zakładów byli przeważnie Niemcy. Górnikami i robotnikami – najczęściej Polacy i Ślązacy. O władzę nad Śląskiem rywalizowały Niemcy i Polska. Bogatych złóż węgla oraz rozwiniętego przemysłu potrzebowała każda ze stron.

Alfons Zgrzebniok, licencja PD, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Politycy polscy na Śląsku, związani z ruchem narodowym i chrześcijańsko-demokratycznym (zwłaszcza Wojciech Korfanty), uważali, że należy oczekiwać na werdykt konferencji pokojowej w Wersalu. Tymczasem Otto Hörsing, specjalny komisarz ustanowiony przez władze niemieckie, usiłował ograniczać wszelką aktywność Polaków: rozwiązywano polskie organizacje i prześladowano działaczy. Brutalnie działały jednostki Grenzschutzu (straży granicznej). Choć utworzona na początku 1919 roku Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska (POW GŚl.) rwała się do walki, to Korfantemu dwukrotnie, w kwietniu i czerwcu 1919 roku, udało się zapobiec wybuchowi powstania. Podpisany 28 czerwca 1919 roku traktat wersalski, stanowiący, że ludność Górnego Śląska zdecyduje w plebiscycie o przynależności do Polski lub Niemiec, głęboko rozczarował Polaków.

Grupa powstańców uzbrojonych w karabiny Mauser Gew98 z bagnetami, 1919–1921, licencja PD, Narodowe Archiwum Cyfrowe

15 sierpnia 1919 roku został krwawo stłumiony strajk górników w kopalni „Mysłowice”. Od kul niemieckich zginęło 10 osób. W nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 roku POW GŚl. spontanicznie podjęła walkę. Dowództwo sprawował Alfons Zgrzebniok. Starcia objęły jedynie kilka wschodnich powiatów Górnego Śląska.

I powstanie śląskie, grupa powstańców – pierwszy z prawej ma zatknięty za pas pistolet Mauser C96, klęczący pierwszy i drugi z prawej – karabiny Mauser Gew98, 1919, licencja PD, Narodowe Archiwum Cyfrowe

Dysproporcja sił powstańczych i niemieckich była miażdżąca. Z odsieczą powstańcom nie mogła przyjść Polska obawiająca się konfliktu z mocarstwami dążącymi do rozwiązania sporu na drodze plebiscytu. Los zrywu był przesądzony… 24 sierpnia Zgrzebniok nakazał wstrzymanie walk. Choć pierwsze zbrojne starcie o Górny Śląsk zakończyło się porażką, to stało się wzorem dla dwóch kolejnych zrywów – w 1920 i 1921 roku.

I powstanie śląskie, oddział Grenzschutzu, fotografia grupowa, widoczne uzbrojenie żołnierzy: granaty trzonkowe Stielhandgranate 17 i lekki karabin maszynowy MG 08/15, 1919, licencja PD, Narodowe Archiwum Cyfrowe

W niepodległej Polsce powstańców śląskich wyróżniano odznaczeniami, których wspólną cechą był charakterystyczny, znany od średniowiecza, motyw orła Piastów śląskich. Jego skrzydła i pierś zdobi przepaska w formie półksiężyca. Już w 1921 roku została ustanowiona Śląska Wstęga Waleczności i Zasługi. Odznaka, nadawana do 1924 roku, miała początkowo skromną formę wstążki orderowej w kolorze niebieskim, z białymi paskami po bokach i amarantowymi brzegami. W 1927 roku Górnośląska Komisja Odznaczeń w Katowicach ustanowiła Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi.

Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach

W 1931 roku minister spraw wojskowych zatwierdził ostateczny wizerunek odznaczenia. Śląski orzeł został umieszczony pośrodku srebrnego krzyża, na którego ramionach znalazły się daty trzech kolejnych powstań. W świętochłowickim muzeum jest przechowywany, pochodzący z 1928 roku, dyplom nadania takiego odznaczenia powstańcowi Janowi Lortzowi.

Dyplom nadania Krzyża na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, należący do Jana Lortza, 1928, Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach

W 1925 roku minister spraw wojskowych ustanowił Gwiazdę Górnośląską. To efektowne odznaczenie ma formę posrebrzanej gwiazdy, na którą są nałożone gwiazda pozłacana i biało-niebieski krzyż z rozpiętym na nim śląskim orłem. Egzemplarz ze świętochłowickiego muzeum należał do Franciszka Koniecznego.

Gwiazda Górnośląska, należąca do Franciszka Koniecznego, Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach

Powstańców śląskich doceniła również Polska Ludowa. Już w 1946 roku Krajowa Rada Narodowa ustanowiła Śląski Krzyż Powstańczy. Na wstążce połączono tradycyjne barwy Śląskiej Wstęgi Waleczności i Zasługi z – umieszczonymi pośrodku – kolorami Orderu Krzyża Grunwaldu – czerwonym, biały i zielonym. Samo odznaczenie miało bardziej masywny kształt. Pośrodku krzyża znalazł się śląski orzeł na niebieskim tle, a na ramionach – daty trzeciego powstania śląskiego (1921) oraz 1939 i 1945, jako że początkowo odznaczeniem zamierzano także nagradzać osoby zasłużone w walce o utrzymanie polskości Śląska podczas II wojny światowej.

Śląski Krzyż Powstańczy, 1947, Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach

Prezentowane w Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach odznaczenia przypominają, że za każdym z nich kryje się indywidualny los człowieka, który często ryzykował życie, walcząc o powrót Śląska do Polski.

Ewa Olkuśnik

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Śląski bój o przyszłość. III Powstanie Śląskie

Tobie Polsko poświęcił wszystko! Sztandar, symbol patriotyzmu Alojzego Szulca, w zbiorach Muzeum Czynu Powstańczego na Górze św. Anny

 

My głosujemy za Polską! Polski plakat propagandowy ze zbiorów Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach
"Musi to być epos". Pomnik Czynu Powstańczego na górze świętej Anny projektu Xawerego Dunikowskiego
Powstańczy sztandar i odznaka "wampira szwabskiego". Pamiątki powstań śląskich w zbiorach Muzeum Wojska Polskiego
Sól ziemi czarnej. Ballada o powstaniu śląskim w 1920 roku
Narodowy dyplomata. Roman Dmowski na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 r.
Wszyscy do urn! Plebiscyt na Górnym Śląsku w 1921 roku

"Żądamy polskich powiatów Górnego Śląska…". Wystąpienie Wojciecha Korfantego w Reichstagu