Pierwsze powstanie śląskie wybuchło spontanicznie, trwało zaledwie kilka dni, objęło wschodni skrawek Górnego Śląska. Walczący w sierpniu 1919 roku wzięli udział także w kolejnych zrywach zbrojnych. Odznaczenia, którymi honorowano bohaterów, możemy dziś oglądać w Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach.
Klęska Niemiec w I wojnie światowej rozbudziła nadzieje na włączenie ziem zamieszkanych przez ludność polską do odradzającej się Rzeczypospolitej. W przypadku Górnego Śląska sprawa nie była taka prosta. Obok siebie mieszkali tam Niemcy, Polacy oraz Górnoślązacy, pielęgnujący poczucie własnej odrębności. Powojenny kryzys podsycał konflikty społeczne. Przez Śląsk przetaczały się strajki, w których uczestniczyły dziesiątki tysięcy górników. Ubóstwo, inflacja i bezrobocie potęgowały wrogość etniczną. Właścicielami kopalń i fabryk, inżynierami kierującymi pracą zakładów byli przeważnie Niemcy. Górnikami i robotnikami – najczęściej Polacy i Ślązacy. O władzę nad Śląskiem rywalizowały Niemcy i Polska. Bogatych złóż węgla oraz rozwiniętego przemysłu potrzebowała każda ze stron.
Alfons Zgrzebniok, licencja PD, Narodowe Archiwum Cyfrowe
Politycy polscy na Śląsku, związani z ruchem narodowym i chrześcijańsko-demokratycznym (zwłaszcza Wojciech Korfanty), uważali, że należy oczekiwać na werdykt konferencji pokojowej w Wersalu. Tymczasem Otto Hörsing, specjalny komisarz ustanowiony przez władze niemieckie, usiłował ograniczać wszelką aktywność Polaków: rozwiązywano polskie organizacje i prześladowano działaczy. Brutalnie działały jednostki Grenzschutzu (straży granicznej). Choć utworzona na początku 1919 roku Polska Organizacja Wojskowa Górnego Śląska (POW GŚl.) rwała się do walki, to Korfantemu dwukrotnie, w kwietniu i czerwcu 1919 roku, udało się zapobiec wybuchowi powstania. Podpisany 28 czerwca 1919 roku traktat wersalski, stanowiący, że ludność Górnego Śląska zdecyduje w plebiscycie o przynależności do Polski lub Niemiec, głęboko rozczarował Polaków.
Grupa powstańców uzbrojonych w karabiny Mauser Gew98 z bagnetami, 1919–1921, licencja PD, Narodowe Archiwum Cyfrowe
15 sierpnia 1919 roku został krwawo stłumiony strajk górników w kopalni „Mysłowice”. Od kul niemieckich zginęło 10 osób. W nocy z 16 na 17 sierpnia 1919 roku POW GŚl. spontanicznie podjęła walkę. Dowództwo sprawował Alfons Zgrzebniok. Starcia objęły jedynie kilka wschodnich powiatów Górnego Śląska.
I powstanie śląskie, grupa powstańców – pierwszy z prawej ma zatknięty za pas pistolet Mauser C96, klęczący pierwszy i drugi z prawej – karabiny Mauser Gew98, 1919, licencja PD, Narodowe Archiwum Cyfrowe
Dysproporcja sił powstańczych i niemieckich była miażdżąca. Z odsieczą powstańcom nie mogła przyjść Polska obawiająca się konfliktu z mocarstwami dążącymi do rozwiązania sporu na drodze plebiscytu. Los zrywu był przesądzony… 24 sierpnia Zgrzebniok nakazał wstrzymanie walk. Choć pierwsze zbrojne starcie o Górny Śląsk zakończyło się porażką, to stało się wzorem dla dwóch kolejnych zrywów – w 1920 i 1921 roku.
I powstanie śląskie, oddział Grenzschutzu, fotografia grupowa, widoczne uzbrojenie żołnierzy: granaty trzonkowe Stielhandgranate 17 i lekki karabin maszynowy MG 08/15, 1919, licencja PD, Narodowe Archiwum Cyfrowe
W niepodległej Polsce powstańców śląskich wyróżniano odznaczeniami, których wspólną cechą był charakterystyczny, znany od średniowiecza, motyw orła Piastów śląskich. Jego skrzydła i pierś zdobi przepaska w formie półksiężyca. Już w 1921 roku została ustanowiona Śląska Wstęga Waleczności i Zasługi. Odznaka, nadawana do 1924 roku, miała początkowo skromną formę wstążki orderowej w kolorze niebieskim, z białymi paskami po bokach i amarantowymi brzegami. W 1927 roku Górnośląska Komisja Odznaczeń w Katowicach ustanowiła Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi.
Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach
W 1931 roku minister spraw wojskowych zatwierdził ostateczny wizerunek odznaczenia. Śląski orzeł został umieszczony pośrodku srebrnego krzyża, na którego ramionach znalazły się daty trzech kolejnych powstań. W świętochłowickim muzeum jest przechowywany, pochodzący z 1928 roku, dyplom nadania takiego odznaczenia powstańcowi Janowi Lortzowi.
Dyplom nadania Krzyża na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi, należący do Jana Lortza, 1928, Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach
W 1925 roku minister spraw wojskowych ustanowił Gwiazdę Górnośląską. To efektowne odznaczenie ma formę posrebrzanej gwiazdy, na którą są nałożone gwiazda pozłacana i biało-niebieski krzyż z rozpiętym na nim śląskim orłem. Egzemplarz ze świętochłowickiego muzeum należał do Franciszka Koniecznego.
Gwiazda Górnośląska, należąca do Franciszka Koniecznego, Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach
Powstańców śląskich doceniła również Polska Ludowa. Już w 1946 roku Krajowa Rada Narodowa ustanowiła Śląski Krzyż Powstańczy. Na wstążce połączono tradycyjne barwy Śląskiej Wstęgi Waleczności i Zasługi z – umieszczonymi pośrodku – kolorami Orderu Krzyża Grunwaldu – czerwonym, biały i zielonym. Samo odznaczenie miało bardziej masywny kształt. Pośrodku krzyża znalazł się śląski orzeł na niebieskim tle, a na ramionach – daty trzeciego powstania śląskiego (1921) oraz 1939 i 1945, jako że początkowo odznaczeniem zamierzano także nagradzać osoby zasłużone w walce o utrzymanie polskości Śląska podczas II wojny światowej.
Śląski Krzyż Powstańczy, 1947, Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach
Prezentowane w Muzeum Powstań Śląskich w Świętochłowicach odznaczenia przypominają, że za każdym z nich kryje się indywidualny los człowieka, który często ryzykował życie, walcząc o powrót Śląska do Polski.
Ewa Olkuśnik
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
