Ten utwór jest jak wypełniona światłem pusta katedra: akordy stoją w nim jak szereg kamiennych kolumn, przenikliwe brzmienie wznosi się jak gotyckie sklepienie, a cała uwaga skupia się, jak na ołtarzu, na jednym zawołaniu: „Totus Tuus sum, Maria!” („Jestem cały Twój, Maryjo!”).
Henryk Mikołaj Górecki (1933–2010) w ostatnich dekadach XX wieku należał do wąskiego grona najbardziej cenionych na świecie polskich kompozytorów. Przez całe życie związany z Katowicami, wyróżniający się w środowisku kompozytorskim już od lat sześćdziesiątych, początkowo tworzył utwory awangardowe oparte na eksperymentalnych technikach. W latach siedemdziesiątych całkowicie zmienił swój język muzyczny: ograniczył i uprościł stosowane środki, powrócił do tonalnych współbrzmień. O ile we wczesnym okresie był zdecydowanie nowoczesny, to w dojrzałej twórczości nie bał się radykalnego minimalizmu, w obu przypadkach budząc liczne kontrowersje.
Henryk Mikołaj Górecki,1993, PD, źródło: Store Norskie Leksikon
Twórczość Góreckiego przenikają głęboko przeżywana wiara katolicka i refleksja nad historią. Koncepcje jego utworów często rodzą się z kontemplacji zdarzenia, postaci, wiersza lub modlitwy. Takie rozmyślanie w jego języku muzycznym wyraża się przez wielokrotne powtarzanie krótkiej frazy, rytmu czy współbrzmienia. Powtarzanie to jest nasycone ekspresją, budowaną przez użycie różnych barw i rejestrów, zmiany w dynamice i harmonii. Ważne środki to też konstrukcja formalna i przebieg utworu w czasie. Kompozytor z niezwykłym wyczuciem planuje powtarzanie motywów, aby niejako zahipnotyzować odbiorców, dać im czas na wejście w kontemplację – przy tym nie usypiając ani nie nużąc. Mistrzowskim osiągnięciem Góreckiego, w którym minimalizm pełni kluczową rolę, jest III Symfonia op. 36, zwana też Symfonią pieśni żałosnych z 1976 roku.
Rękopis utworu Totus Tuus Henryka Mikołaja Góreckiego, strona z dedykacją, Biblioteka Narodowa, źródło: Polona
Uduchowione, kunsztowne i zarazem proste utwory religijne przyciągnęły uwagę biskupa krakowskiego Karola Wojtyły, który zamówił w 1977 roku utwór ku czci świętego Stanisława. Tak powstał monumentalny psalm Beatus Vir opus 38, który wykonano pod batutą kompozytora w czasie pielgrzymki Jana Pawła II do Polski w 1979 roku. W latach osiemdziesiątych Górecki poświęcił się głównie muzyce wokalnej i kameralnej. Tworzył też „do szuflady” opracowania tradycyjnych pieśni religijnych, które były jego osobistą formą przeżywania wiary.
Szkic utworu Totus Tuus Henryka Mikołaja Góreckiego z datą, Biblioteka Narodowa, źródło: Polona
W 1987 roku liturgiści i muzycy z Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie, zaangażowani w oprawę muzyczną trzeciej papieskiej pielgrzymki, zwrócili się do Góreckiego o skomponowanie motetu opartego na zawołaniu, które Jan Paweł II umieścił w swoim herbie: „Totus Tuus”. Kompozytor przystał na tę prośbę. Z rękopisów zachowanych w Bibliotece Narodowej dowiadujemy się, że na początku maja 1987 roku sporządził szkic utworu. Gotowa kompozycja trafiła do chórzystów kilka tygodni przed papieską wizytą.
Szkic utworu Totus Tuus Henryka Mikołaja Góreckiego z datą, Biblioteka Narodowa, źródło: Polona
Totus Tuus to trwający prawie 10 minut motet przeznaczony na chór mieszany a cappella. Opiera się na stojących akordach i powolnych frazach skonstruowanych z niewielkiej liczby dźwięków. Łaciński tekst, napisany na tę okazję przez Marię Bogusławską (1951–2001), składa się z zaledwie kilku wersów. Z tej surowej, a nawet ubogiej materii jest zbudowany utwór o wielkiej ekspresji. Hasło „Totus Tuus” i kolejne wezwania do Matki Bożej wielokrotnie powtarzają się, aby dać czas na rozważanie ich znaczenia. Grupy głosowe zostały podzielone tak, że powstaje układ sześcio-, a nawet ośmiogłosowy, w którym akordy mają wypełnione brzmienie. Linia melodyczna pojawia się w środkowych głosach i jest bardzo prosta – melodia wychyla się o małe odległości w dół i w górę. Natomiast skrajne głosy – basy i soprany – zazwyczaj utrzymują trwanie „kolumnowych” akordów. Konstrukcja utworu ma w sobie wiele z tradycyjnych form modlitwy: litanii, różańca, modlitwy Jezusowej. Górecki uniknął nużącej monotonii, przełamując regularny podział fraz i ścisłą diatonikę. Tam gdzie słuchacze oczekują zamknięcia zdania i czasu na oddech, kompozytor „dokleja” kolejne dopowiedzenia i niewielkie zmiany chromatyczne.
Henryk Wojnarowski – dyrygent, Chór Filharmonii Narodowej w Warszawie. Koncert zarejestrowano 1 kwietnia 2016 roku w Sali Koncertowej Filharmonii Narodowej, realizacja Telewizja Polska SA, Youtube
Prawykonanie Totus Tuus zostało przygotowane przez chór Akademii Teologii Katolickiej. Dyrygujący tym zespołem ksiądz profesor Kazimierz Szymonik wspomina, że Górecki słuchając próby chóru, stwierdził, że śpiewa „za ładnie”, bo „to trzeba bardziej krzyczeć!” Zespół został więc wzmocniony przez połączenie z Warszawskim Chórem Gregoriańskim. W rozszerzonym składzie chórzyści mogli swobodniej dysponować oddechem, utrzymując natężenie dźwięku raz bliskie krzyku, innym razem – szeptu. Przygotowania czyniono w ekspresowym tempie. Już 9 czerwca utwór zabrzmiał na warszawskim lotnisku w czasie powitania Jana Pawła II i ponownie 10 czerwca na placu Defilad. Kompozytor osobiście wręczył Ojcu Świętemu rękopis dedykowanego mu dzieła.
Chór Bath Spa University, dyrygent Francis Faux, uroczystość otwarcia Bath International Music Festival w 2015 roku w Bath Abbey, Youtube
W twórczości Henryka Mikołaja Góreckiego Totus Tuus sytuuje się blisko opracowań pieśni kościelnych wydanych dopiero w 2013 roku. Niewątpliwie nie jest on najwybitniejszym utworem kompozytora, ale wszedł do repertuaru chórów – początkowo polskich, a następnie z całego świata – jako stworzony w hołdzie papieżowi, poruszający serca, mający wysoką jakość artystyczną i duchową. Spośród licznych dzieł sztuki z lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych dedykowanych Janowi Pawłowi II Totus Tuus op. 60 na chór mieszany a cappella wyróżnia się trwałym przesłaniem i ponadczasową jakością.
Karolina Szurek
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
