"Zdrow bądź Krolu Anjelski"

najstarsza kolęda w języku polskim

Choć śpiewając kolędy, pieczołowicie zachowujemy ich teksty i melodie, a poczucie zakorzenienia w wielowiekowej tradycji jest ważną częścią atmosfery świątecznej, w rzeczywistości większość popularnego kolędowego repertuaru liczy sobie nie więcej niż 200 lat. Dociekliwi badacze muzykaliów docierają do zapomnianych polskich kolęd, z których najstarsze pochodzą sprzed pięciu stuleci. 

 

 

Zdrow bądź Krolu Anjelski to utwór uważany za najstarszą polską kolędę. Jego tekst odnajdujemy w kilku źródłach, z których najistotniejsze to pochodzący z 1424 roku zbiór kazań Jana Szczekny, spowiednika królowej Jadwigi, oraz o parędziesiąt lat późniejszy kodeks z łacińskimi kazaniami Piotra z Miłosławia. Kodeks ten, przechowywany w Bibliotece Narodowej w Warszawie, pochodzi z opactwa benedyktyńskiego na Świętym Krzyżu.

Zdrow bądź Krolu Anjelski – Chór Kameralny Towarzystwa Muzycznego im. H. Wieniawskiego w Lublinie, dyrygent Beata Dąbrowska, opracowanie trzygłosowe Katarzyny Wilkowskiej-Chomińskiej na podstawie kancjonału staniąteckiego z 1627 roku., źródło: Youtube

Poszukując zapisu melodii tej staropolskiej kolędy, podążamy szlakiem powiązań między klasztorami benedyktyńskimi i docieramy do niezwykłych muzycznych zbiorów zachowanych przez siostry benedyktynki w Staniątkach opodal Krakowa. Odnajdujemy tam 15 kancjonałów (śpiewników), iluminowany antyfonarz (ozdobna księga z muzyką liturgiczną) z roku 1535 oraz kufer ze starodrukami i nutami utworów muzycznych.

karta z kodeksu.

Petrus de Miłosław, Sermones dominicales et festivales, karta 29 z kodeksu, ok. 1455-1495,Biblioteka Narodowa, źródło: Polona

Są także dokumenty świadczące o żywej wymianie muzyków między opactwami benedyktyńskimi, odwiedzających Staniątki kompozytorach i śpiewakach oraz istnieniu klasztornego zespołu instrumentalnego w XVI i XVII wieku. Podkrakowskie opactwo nie podzieliło losów wielu klasztorów, które w XIX wieku uległy kasacie, i ocaliło cenne zbiory podczas zawieruch wojennych. W takiej liczbie staropolskie pisma muzyczne nie zachowały się w żadnym innym księgozbiorze.

 dwie karty Kancjonału staniąteckiego B

Kancjonał staniątecki B, opactwo Świętego Wojciecha Mniszek Benedyktynek w Staniątkach, XVI–XVIII wiek, Muzyka Benedyktynek Polskich, źródło: strona projektu

Staniątki były już w XIII wieku, w momencie fundacji, opactwem dobrze uposażonym. Trafiały tam więc panny z zamożnych rodzin, mające wszechstronne, w tym muzyczne, wykształcenie. Kultura muzyczna, zwłaszcza w okresie świąt takich jak Boże Narodzenie, stanowiła ważny aspekt życia. W liturgię wplatano pieśni w języku łacińskim i polskim, wykonywane nieraz wielogłosowo i z instrumentami. Do takich utworów należą Zdrow bądź Krolu Anjelski, skłaniający do refleksji nad Wcieleniem, czy śpiewana po nieszporach modlitewna kolęda Szczodry Wieczór Królu Niebieski.

 

Szczodry wieczór Królu Niebieski - Anonim, Kancjonał Staniątecki w wykonaniu Zespołu Muzyki Dawnej "Perfugium", źródło Youtube

 

Szczególnym zwyczajem, praktykowanym w klasztorach, było śpiewanie kolęd jako noworocznego daru dla ksieni (przełożona wspólnoty), dobrodziejów lub gości klasztoru. Pieśni tego rodzaju, na przykład Wiwat Jejmość Ksieni, zawierały życzenia i powinszowania oraz nawiązania do realiów lokalnych i życia klasztoru. Natomiast Lilay lilay Pacholątko czy Pastuszkowie bracia mili to kołysanki i pastorałki wykonywane poza nabożeństwem: „zwyczaj też jest dawny, że P. Kantorka z śpiewaczkami chodzi do jasełek wieczor po kolędzie śpiewać panu Jezusowi”.

dwie karty Kancjonału staniąteckiego A

Kancjonał staniątecki A, Opactwo Świętego Wojciecha Mniszek Benedyktynek w Staniątkach, XVI–XVIII wiek, Muzyka Benedyktynek Polskich, źródło: strona projektu

Zapis muzyczny w księgach benedyktynek ulegał modyfikacjom, tak jak zmieniali się organiści i mniszki dokonujące wpisów. Niektóre teksty zostały tylko opatrzone notatką odsyłającą do innej, znanej melodii, wiele ma zapis niejasny lub niekompletny. Dziś, dzięki wnikliwym badaniom prowadzonym nad kancjonałami staniąteckimi od około 30 lat, możemy podjąć się próby transkrypcji oraz wykonania najstarszych polskich kolęd. Choć większość zbiorów nadal jest nieskatalogowana i niezdigitalizowana, coraz więcej chórów, często amatorskich, dociera do staniąteckich kolęd, wiedziona chęcią poznania autentycznego repertuaru staropolskiego. Pojawiają się ich wykonania, opracowania, nagrania. Śpiewając lub słuchając kolędy Zdrow bądź Krolu Anjelski, włączamy się w tradycję świąteczną o wiele starszą niż opłatek, karp i choinka.

Karolina Szurek

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Piosenka, w której jest wszystko, co świąteczne. "Będzie kolęda" Wojciecha Młynarskiego i Andrzeja Zielińskiego

Szczupaki, karpie, liny, łososie – zwyczajnie lub na kolorowo. Ryba, czyli tradycyjne, postne danie na wigilijnym stole.

Wigilijne maskarady kaszubskich "gwiôzdek". Maszkarony i akcesoria kolędnicze ze zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku

Kutia – przysmak wigilijny kresów

Telewizyjny Sylwester 1968. Film muzyczny "Kulig" w reżyserii Stanisława Kokesza

Boże Narodzenie w siedemnastowiecznej zagrodzie. Ekspozycja w Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku