Halka Stanisława Moniuszki to bez wątpienia jedna z najsłynniejszych i najpopularniejszych polskich oper, należąca do najczęściej wystawianych dzieł. Jej twórcę nazywamy często ojcem polskiej opery narodowej.
22 lutego 1846 roku rozpoczęło się powstanie krakowskie. Rząd Narodowy obietnicą uwłaszczenia próbował zachęcić chłopów do walki. Zaborcze władze austriackie sprowokowały jednak włościan do wystąpienia przeciwko szlachcie, co doprowadziło do krwawej „rzezi galicyjskiej’, zwanej także „rabacją”. Kolejna próba powstańcza zakończyła się katastrofą.
Portret Stanisława Moniuszki, ryt. Adolphe Lafosse, ok. 1870, Muzeum Narodowe w Krakowie, licencja PD, źródło: Zbiory Cyfrowe MN
„Halka” Stanisława Moniuszki była swego rodzaju odpowiedzią na wydarzenia związane z historią powstania krakowskiego. Libretto opery opiera się na dramacie pochodzącej z Podhala Halki, która uwiedziona przez panicza Janusza zachodzi w ciążę. Halce wydaje się, że Janusz ją kocha, jednak ten planuje poślubić Zosię, pochodzącą, w przeciwieństwie do Halki, ze szlacheckiej rodziny. Obłudę i fałsz Janusza stara się pokazać Halce kochający się w niej Jontek. Dziewczyna daje wiarę jego słowom dopiero, gdy widzi młodą parę w kościele. Halka rozpacza nad losem swoim i swojego dziecka, w rozpaczy rzuca się w nurt rzeki.
Plakat Halka autorstwa Macieja Urbańca dla Teatru Wielkiego w Warszawie, 1975, źródło Teatr Wielki
Muzyka w „Halce” jest wiernym towarzyszem rozwoju akcji: czujnie komentuje najdrobniejsze zmiany nastroju, konsekwentnie prowadzi i rozwija tok emocjonalnej treści utworu. Istotnym aspektem opery jest też jej narodowy charakter, uzyskany poprzez umiejscowienie akcji w środowisku polskim - bohaterowie reprezentują poszczególne warstwy społeczne.
Opera Halka Stanisława Moniuszki, okładka nut, Lwów 1930, Biblioteka Narodowa, licencja PD, źródło: Polona
Kompozytor skontrastował tu dwa środowiska, śpiew szlachecki cechuje pompatyczność, zaś góralski jest prosty i szczery. Narodowy wydźwięk pojawia się również w warstwie muzycznej poprzez wykorzystanie rytmiki tańców narodowych – poloneza i mazura. Jednak i tu kompozytor pokazuje kontrast środowiska szlacheckiego i chłopskiego. W polonezie Moniuszko ukazuje bowiem bezduszne, zakłamane środowisko szlacheckie wprowadzając bardzo sztywne i zbyt uroczyste opracowanie muzyczne.
Piotr Beczała w arii Jontka Szumią jodły na gór szczycie, źródło: youtube
Halka jest dziełem, które zrewolucjonizowało polską scenę dramatyczną. Opera ta wraz z „Żydówką” Halĕvego stanowiła filar repertuaru Teatru Wielkiego w drugiej połowie XIX wieku. „Halka” pojawiła się m.in. w Pradze (1868) pod batutą Bedřicha Smetany. Dziś cieszy się powodzeniem także za granicą, była wystawiana m.in. w Meksyku, Mongolii, Chinach, Japonii oraz na Kubie.
Paulina Pieńkowska
