Prawa kobiet, równość płci, narastający faszyzm to niektóre z tematów poruszanych przez Marię Pawlikowską-Jasnorzewską w twórczości dramatycznej. W latach trzydziestych teatralna publiczność Krakowa miała okazję oglądać prapremiery sztuk jej autorstwa w nowoczesnych inscenizacjach.
Maria Pawlikowska-Jasnorzewska (1891–1945), poetka i dramatopisarka, pochodziła z artystycznego rodu Kossaków. Jej dziadek Juliusz i ojciec Wojciech Kossakowie byli uznanymi malarzami, a siostra Magdalena Samozwaniec – pisarką. Maria także zajmowała się malarstwem, została wolną słuchaczką krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, malowała akwarele.
Fotografia Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej, Narodowe Archiwum Cyfrowe
Ale to twórczość literacka zadecydowała o jej pozycji w środowisku artystycznym. Znacząca aktywność Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej przypadła przede wszystkim na dwudziestolecie międzywojenne. W tym czasie wydała 13 tomików poetyckich. Debiutowała wierszami w „Skamandrze” w 1922 roku. Początkowo jej poezje były poświęcone miłości, później autorka zainteresowała się przyrodą, filozofią i okultyzmem, co wpłynęło na tematykę jej wierszy. Przyjaźniła się ze skamandrytami i z kręgiem formistów. Podjęła współpracę z Witkacym – dwa napisane prawdopodobnie przez nich wspólnie dramaty nie zachowały się. Należała do polskiego Pen Clubu.
Mrówki w Teatrze imienia Juliusza Słowackiego w Krakowie, 1936, Narodowe Archiwum Cyfrowe
Od 1924 roku tworzyła sztuki teatralne. Część z nich miała swoją premierę na deskach teatrów warszawskich, inne zaś w Teatrze imienia Juliusza Słowackiego w Krakowie.
Gdy dzisiaj ogląda się fotografie z krakowskich przedstawień z lat trzydziestych, uderza nowoczesna sfera wizualna spektakli. Zespół Teatru imienia Juliusza Słowackiego zajmował w tamtym czasie ważne miejsce na mapie polskiej awangardy teatralnej. Dramaty Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej Mrówki i Baba-Dziwo reżyserował Wacław Radulski. Do pierwszego spektaklu scenografię stworzył Karol Frycz, a do drugiego – Tadeusz Orłowicz.
Bracia Karaś, Scena zbiorowa ze sztuki Mrówki Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie, 1936, Muzeum Krakowa, dzięki uprzejmości muzeu
Pisarkę żywo interesowały sprawy społeczno-polityczne i sytuacja kobiet. Sprzeciwiała się ideologizacji macierzyństwa i ingerencji państwa w sprawy prywatne jednostek, czemu dała wyraz w swoich dramatach. W Mrówkach autorka sięgnęła do owadziej metafory. Akcja toczy się na dwóch planach. W mrowisku niektóre mrówki przygotowują się do godów, a część to zapamiętałe w pracy robotnice. W świecie ludzi pojawia się badacz życia mrówek i jego żona, która tuż przed wyprawą z mężem do Afryki dowiaduje się, że jest w ciąży. Na obu planach jednostka i jej decyzje zostają przeciwstawione regułom hierarchicznego systemu i dobru ogółu.
Stanisława Wysocka jako Valida Vrana w Babie-Dziwo, Teatr imienia Juliusza Słowackiego w Krakowie, 1938, źródło: Narodowe Archiwum Cyfrowe
Tytułową bohaterką tragikomedii Baba-Dziwo jest Valida Vrana, nazywana „Jej Macierzyńską Wysokością”, która dowodzi państwem totalitarnym. To „starsza kobieta o męskim typie, w mundurze, orderach i butach sznurowanych, dobroduszna i jednocześnie przerażająca”. „Matka narodu” ingeruje w najbardziej intymne sfery życia swoich poddanych. Szczególne represje dotyczą kobiet, którym Vrana odbiera prawo do kariery zawodowej, wyznaczając im obowiązki domowe i liczbę dzieci. Główną rolę w premierowym spektaklu zagrała wybitna aktorka Stanisława Wysocka. Jej postać stanowiła aluzję do dyktatury Adolfa Hitlera i innych totalitarnych władców, budziła jednocześnie śmiech i grozę.
Karolina Czerska
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU