Odkąd w 1517 roku Marcin Luter przybił do drzwi kościoła w Wittenberdze 95 tez, Europa stała się teatrem gorliwych sporów doktrynalnych, dyskusji na temat upadku moralnego Kościoła, w końcu – wojen religijnych. Na Śląsk, który był wówczas częścią Korony Czeskiej (od 1526 roku pod władzą Habsburgów), nowinki religijne przybyły dość szybko, zapoczątkowując epokę przemian, w odróżnieniu jednak od innych rejonów Europy, dość pokojowych.
W latach dwudziestych i trzydziestych XVI wieku, gdy rozpowszechniała się myśl reformacyjna, sytuacja w księstwie cieszyńskim wyglądała specyficznie. Prawowity książę Wacław III Adam urodził się już po śmierci swojego ojca, w jego imieniu władzę sprawowali regenci, którzy nie sprzeciwiali się nowinkom religijnym. Reformację wprowadzano oddolnie, poprzez druki ulotne, przybywających z zagranicy studentów, kupców, ale też mieszczaństwo. Miasta miały własny samorząd, w dużym stopniu niezależny od panującego księcia. Mogły samodzielnie podejmować różne decyzje, także w kwestiach wyznaniowych. Ludność wiejska była z kolei uzależniona od pana feudalnego. To pan gruntowy sprawując tak zwane prawo patronatu, obsadzał kościół parafialny podług swojej woli i decydował – ksiądz katolicki czy ewangelicki.
Jakob Seisenegger (?), Portret Wacława III Adama, księcia cieszyńskiego, przed 1579, zamek w Pradze, Wikimedia Commons
Gdy w 1545 roku, w wieku 21 lat, młody książę Wacław III Adam objął samodzielne rządy, jego poddani w znacznej części byli luteranami i on sam również przyjął to wyznanie. Przyczyny tego kroku okazały się bardzo prozaiczne. Mianowicie chodziło o pieniądze. Wacław III Adam rozpoczynając swoje rządy, miał duże problemy finansowe. Sposób na pozyskanie środków stanowiły likwidacja cieszyńskich klasztorów i przejęcie ich majątków. Reformacja w księstwie cieszyńskim zasadniczo przebiegała pokojowo – siły użyto jedynie podczas likwidacji klasztoru Benedyktynów w Orłowej. W 1568 roku Wacław III wydał „Porządek kościelny”, regulujący życie kościelne według zasad wyznania augsburskiego. Po śmierci księcia ponownie doszło do sytuacji, gdy następca tronu był małoletni i władzę regencyjną przejęła jego matka, Sydonia Katarzyna. Jej rządy w latach 1579–1595 ugruntowały luteranizm w księstwie cieszyńskim. Księżna wdowa ogłosiła w 1584 roku własny „Porządek kościelny i szkolny”, oparty na dorobku jej męża, ale o wiele bardziej rozbudowany.
Elżbieta Lukrecja, ostatnia Piastówna cieszyńska, wizerunek na monecie z 1650 roku, Staatliche Museen zu Berlin, licencja BY-NC-SA 3.0, źródło: katalog on-line
Kolejny książę cieszyński, Adam Wacław, około 1610 roku powrócił do katolicyzmu. Rozpoczął się okres kontrreformacji. Katoliccy Habsburgowie, którzy sprawowali władzę cesarską, od początku sprzeciwiali się reformacji, zaś w XVII stuleciu zaczęli z nią walczyć zbrojnie. Cesarz Ferdynand II Habsburg miał podobno powiedzieć: „Wolę rządzić raczej pustynią niż krajem pełnym heretyków”. Konflikty religijne w Rzeszy doprowadziły do wybuchu wojny trzydziestoletniej (1618–1648) – najkrwawszego konfliktu zbrojnego w czasach nowożytnych. W tym czasie męska linia Piastów cieszyńskich wymarła – przy życiu pozostała siostra ostatniego księcia, Elżbieta Lukrecja. Udało się jej wywalczyć dożywotnią władzę na mocy starego przywileju Władysława Jagiellończyka dla księstwa cieszyńskiego, zezwalającego na dziedziczenie tronu przez kobiety. Rządziła jednak w bardzo trudnych czasach, trwały działania wojenne, księstwo leżało na trasie przemarszów wojsk, ludność dziesiątkowały głód i choroby, a prześladowania protestantów nasilały się. Księżna słała do cesarza błagalne listy, by pozostawić luteranom część ich praw, bo księstwo i tak jest wyludnione, ale niewiele to dało.
Ewangelicki Kościół Jezusowy w Cieszynie, tak zwany kościół Łaski; widokówka najpóźniej z 1907 roku, licencja PD, Wikimedia Commons
Elżbieta Lukrecja zmarła w 1653 roku, a księstwo cieszyńskie przeszło bezpośrednio pod władzę Habsburgów, co oznaczało dla ewangelików diametralne pogorszenie sytuacji. Uciskani i pozbawieni kościołów, uciekali w Beskidy, gdzie organizowali tak zwane leśne nabożeństwa (ich ślady można znaleźć także obecnie). Pokój religijny wprowadziła dopiero ugoda w Altranstädt w 1706 roku. Protestanci na Śląsku odzyskali część kościołów, otrzymali też pozwolenie na wybudowanie tak zwanych kościołów Łaski w sześciu miejscowościach, w tym w Cieszynie. Cieszyńska świątynia jako jedyna z nich istnieje do dziś.
Agata Muszyńska
