Tatarzy i zwycięzca spod Wiednia

O Tatarach i kulturze tatarskiej w Polsce

„Gdzie Tatar przejdzie, tam trawa nie rośnie” – głosiło znane w dawnej Polsce przysłowie. Jednak na Podlasiu wojowniczy lud, budzący niegdyś słuszną trwogę, zapuścił korzenie i pozostał tam do dziś. Cenne zabytki tego regionu pozwalają zrozumieć fenomen wielokulturowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

 

W 1672 roku wszystkie wierne dotychczas królowi koronne chorągwie tatarskie przeszły pod sztandar sułtana Mehmeda IV i zwróciły się przeciwko Rzeczypospolitej. „Bunt Lipków”, sprowokowany przez niewypłacenie należnego żołdu oraz narastającą nietolerancję i wrogość szlachty polskiej wobec mniejszości muzułmańskiej zamieszkującej od pokoleń ziemie Litwy i wschodnie rubieże Korony, był jedynym przypadkiem zdrady spolonizowanych wcześniej Tatarów.

Maksymilian Gierymski, Potyczka z Tatarami, 1867, Muzeum Sztuki w Łodzi, licencja PD, Wikipedia Commons

Nazywani Lipkami lub Muślimami, od początku XV wieku brali czynny udział w konfliktach zbrojnych po stronie polskiej, odznaczając się męstwem i niezachwianą lojalnością. Za cenę utraty niektórych przywilejów zachowali odrębność wyznaniową, ograniczoną dopiero decyzjami sejmu z 1667 roku. Gdy wojna z imperium osmańskim stała się nieunikniona, a nadzieje na poprawę ich sytuacji w kraju płonne, zbiegli na Podole, ku nadciągającym wojskom tureckim.

Daniel Schultz, Portret Jana III Sobieskiego króla Polski, 1673, Muzeum Narodowe w Warszawie, licencja PD, Cyfrowe MNW

Choć świetnie wyszkoleni, znający tereny zmagań, Tatarzy okazali się dla Turków wartościowym sojusznikiem, a przywódca buntu Aleksander Kryczyński odebrał w zdobytym Kamieńcu Podolskim buńczuk beja Baru, wśród dowódców tatarskich i ich podkomendnych narastało niezadowolenie. Rozczarowani warunkami służby, nawiązali potajemnie kontakt z hetmanem Janem Sobieskim. Po bitwie chocimskiej (w której odznaczyli się wciąż wierni Tatarzy litewscy) i poddaniu Baru w 1674 roku, wielu Lipków wróciło w szeregi armii Rzeczypospolitej. Nowy król przebaczył im zdradę. Ci, którzy ponownie przysięgli wierność Koronie, zostali objęci amnestią, ich przywileje i prawa potwierdził sejm. Pustki w królewskim skarbcu uniemożliwiły wypłatę zaległego żołdu – zamiast tego oficerom nadano w 1679 roku ziemie w ekonomiach brzeskiej, kobryńskiej i grodzieńskiej, na dzisiejszym Podlasiu, by osiedlili się, wraz z podwładnymi, z dala od wciąż niespokojnej granicy z Turcją.

Jan Chełmiński, Tatarzy litewscy w armii Napoleona w 1812, przed 1925, licencja PD, Wikimedia Commons

Jednym z przybyłych na Podlasie dowódców był Samuel Mirza Krzecz(k)owski, rotmistrz wojsk koronnych, tatarski chorąży litewski. Otrzymał trzy nieodległe od siebie wsie: Kruszyniany, Nietupę i Łużany oraz część Poniatowicz. W 1683 roku brał udział w wyprawie wiedeńskiej i trzydniowej bitwie pod Parkanami, gdzie ponoć uratował życie królowi Janowi III Sobieskiemu. Po odniesieniu „większego zwycięstwa niżeli pod Wiedniem” wdzięczny monarcha obdarzył Tatara przyjaźnią i nagrodził szablą pułkownika. Według tradycji król dwukrotnie odwiedził później dzielnego żołnierza w jego nowych włościach.

Kruszyniany, meczet muzułmański, XVIII wiek, fot. Pacyfa, 2012, licencja CC BY – SA 3.0 PL, Wikimedia Commons

Zabytki osadnictwa tatarskiego na Podlasiu nie są liczne, lecz wyjątkowe w skali kraju. Zalicza się do nich przede wszystkim mizary, czyli muzułmańskie cmentarze w Bohonikach, Kruszynianach, Lebiedziewie (Zastawku) i Studziance. Najstarsze pochówki, z inskrypcjami z drugiej połowy XVII wieku, wyróżniają się dwoma kamieniami nagrobnymi – jednym u stóp, a drugim nad głową zmarłego. Zgodnie z tradycją zwrócone są ku wschodowi, prawą stroną w kierunku Mekki. Niektóre napisy w języku polskim zapisano alfabetem arabskim.

Kruszyniany, cmentarz muzułmański, druga połowa XVII wieku, fot. Piotr Widerski, 2014, licencja: CC BY – SA 3.0, Wikimedia Commons

Meczety, postawione wkrótce po osiedleniu w znaczniejszych miejscowościach, wbrew prawu zezwalającemu jedynie na odbudowę starych domów modlitwy, nie zachowały się. Najstarszy, w Kruszynianach, pochodzi prawdopodobnie z drugiej połowy XVIII wieku. Drewniany, na planie prostokąta, o prostej fasadzie, z dwiema niskimi wieżyczkami zwieńczonymi półksiężycem i symbolicznym minaretem, o dachu pokrytym gontem, z zewnątrz przypomina skromny kościół chrześcijański i jest przejawem lokalnego stylu architektonicznego, podobnie jak młodszy o sto lat meczet w Bohonikach. Wyścielone dywanami wnętrza odpowiadają nakazom islamu. Mieszczą oddzielne sale dla kobiet i mężczyzn, zdobione wnęki na święte księgi (mihraby), zawsze wskazujące kierunek Mekki, oraz kazalnice (minbary).

Meczet w Bohonikach, fot. Lilly M, 2009, licencja: CC BY – SA 3.0, Wikimedia Commons

Obie świątynie zostały uznane Rozporządzeniem Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego za pomnik historii „Bohoniki i Kruszyniany – meczety i mizary” w 2012 roku. Leżą na Szlaku Tatarskim, turystycznej pieszej trasie o długości 54 kilometry, prowadzącej przez wsie nadane Lipkom. Jedną z atrakcji Szlaku jest możliwość skosztowania specjałów kuchni tatarskiej, sporządzonych zgodnie z tradycją kultywowaną przez polskie rodziny tatarskie, wciąż mieszkające na Podlasiu.

Ewa Olkuśnik

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook
Męczeńska śmierć dominikanów czyli o Najeździe Tatarów na Sandomierz w 1260 roku
Jak świętowano stulecie wiedeńskiej wiktorii? Pomysły króla Stanisława Augusta Poniatowskiego na uczczenie zwycięstwa Jana III Sobieskiego nad Turkami

W podzięce za zwycięstwo. Krakowskie uroczystości na cześć Jana III Sobieskiego w 1683 roku

Cuda nad Wrocławiem. Obrona miasta przed Tatarami