"Ariańskie miasteczko" i jego patron Wielkopolski Śmigiel i Eliasz Arciszewski

Śmigiel współcześnie kojarzy się z wiatrakami i dworkiem Chłapowskich, w którym wychowała się Basia, przyszła żona generała Jana Henryka Dąbrowskiego. Jednak początki miejscowości sięgają XIV wieku, kiedy jako miasto prywatne zostało lokowane przez Władysława Jagiełłę. W XVI i XVII wieku było to także istotne centrum protestantyzmu w Polsce, jeden z głównych ośrodków braci polskich w Rzeczypospolitej.

 

Założycielem i pierwszym patronem wspólnoty ariańskiej w Śmiglu został Jan Cikowski vel Cykowski, herbu Gryf, z Cykowa w powiecie kościańskim. W 1565 roku nabył on od Wacława Leszczyńskiego część Śmigla wraz z wsiami Nietążkowo i Unino. Następnie w 1570 roku odkupił od braci Kaspra i Jerzego Śmigielskich ich część miasta. Wśród duchownych, którzy w Śmiglu znaleźli możliwość bezpiecznego głoszenia ariańskich zasad doktrynalnych, byli pobożni kaznodzieje: Adam Neuser, Jan Krotowicz (Krotowski, Crotovius), Andrzej Lubieniecki starszy, Jan Caprinus.

Portret Fausta Socyna, Senansis Haeresiarcha et Antesignanus Socinianorum Laeliiex Alexandro fratre Nepos, po 1604, miedzioryt, Biblioteka Narodowa, domena publiczna, źródło: Polona

Jako osoba dyskretnie wspierająca ruch unitarian, wierzących w Boga w jednej osobie, odrzucających dogmat o Trójcy Świętej, zapisał się Andrzej Dudycz z Herebowic (1533–1589), węgierski szlachcic, humanista i cesarski dyplomata, który w 1567 roku osiedlił się w Polsce i uzyskał indygenat, czyli potwierdzenie praw szlacheckich. W 1586 roku zakupił Śmigiel za kwotę 33 200 złotych polskich. Dudycz prawdopodobnie nigdy nie odwiedził swojego miasta, ze względów bezpieczeństwa od 1577 roku przebywał na Morawach, a następnie we Wrocławiu, gdzie zmarł w 1589 roku.

Bartłomiej Strachowski, Portret Andrzeja Dudycza, 1756, miedzioryt, Herzog August Bibliothek,licencja PD, Wikimedia Commons

Dom zgromadzeń ufundowany przez niego w Śmiglu „stał na rogu rynku po prawej stronie wjeżdżając na kościańską ulicę: szkoła była także niedaleko”. Niestety kościół spłonął w 1618 roku i nie znamy szczegółów jego wyglądu. Cmentarz został ulokowany za kościańską bramą, naprzeciwko luterańskiej nekropolii, na jego terenie znajdowała się sadzawka, w której chrzczono członków zboru. Śmigielska wspólnota arian nie była jedyna w Wielkopolsce. To wyznanie cieszyło się dużym zainteresowaniem, zwłaszcza wśród szlachty. Inny silny ośrodek arian funkcjonował w Międzyrzeczu.

Nagrobek Andrzeja Dudycza w kościele Świętej Elżbiety we Wrocławiu, po 1589, piaskowiec, fot. Kamila Szymańska (za zgodą autorki)

Po śmierci Andrzeja Dudycza Śmigiel stał się własnością Eliasza Arciszewskiego (1560 – przed 1630), syna Krzysztofa Arciszewskiego herbu Prawdzic i Barbary Kaweczyńskiej. Nowy właściciel sprawił, że istniejąca od lat siedemdziesiątych XVI wieku gmina braci polskich w Śmiglu rozwinęła się. Arciszewski był jej patronem, a w 1592 roku i prawdopodobnie po 1618 roku przejściowo pełnił również funkcję ministra, czyli ordynowanego duchownego ewangelickiego (księdza).

Martin Adelt, Historia de Arianismo olim Smiglam Infestatnte. Oder Historische Nachricht von der ehemaligen Schmiegelischen Arianismi Anfang und Ende…, Gdańsk 1741, strona tytułowa, Muzeum Okręgowe w Lesznie, nr inw. S.180

W tym czasie przybywali do tego miasta wybitni działacze ariańscy i teologowie polscy oraz niemieccy. Odbywały się tu synody, między innymi ogólnopolski synod braci polskich w 1594 roku, i dysputy z przeciwnikami, głównie poznańskimi jezuitami, ale też luteranami. W latach 1579–1616 spośród szesnastu głośnych dyskusji w pięciu uczestniczyli śmigielscy bracia polscy. Zbór ariański w Śmiglu był największym skupiskiem ludności wyznania unitariańskiego w Wielkopolsce. Wspólnota ta liczyła nieco ponad 100 osób i posiadała trzech duchownych.

Panorama Śmigla, około 1790, papier, miedzioryt, nr inw. ML 78, Muzeum Okręgowe w Lesznie

Na lata 1592–1595 przypadł szczyt rozwoju wspólnoty arian w Śmiglu. Eliasz Arciszewski w 1594 roku wydał w Krakowie u Aleksego Rodeckiego, na własny koszt, Fausta Socyna (1539–1604) De Jesu Christo Servatore (O Jezusie Chrystusie Zbawicielu). Napisał przedmowę do dzieła tego autora, z którym prowadził ożywioną korespondencję. Był dobrodziejem śmigielskiego zboru i szkoły, która słynęła z wysokiego poziomu nauczania. Uczono w niej czytania, pisania, rachunkowości, religii, podstaw języka łacińskiego i nauk przyrodniczych. Po 1600 roku większość działaczy przeniosła się do Rakowa w Małopolsce. Eliasz Arciszewski popadł w długi, a w latach 1608–1618 stracił Śmigiel. Zamieszkał w niedalekim Nietążkowie, nadal będąc kaznodzieją i patronem osłabionej wspólnoty.

Staw położony za miastem, w którym według tradycji odbywały się chrzty arian, fot. Kamila Szymańska (za zgodą autorki)

Wraz ze śmiercią Eliasza Arciszewskiego w 1630 roku zbór braci polskich w Śmiglu zaczął maleć. Po spaleniu się w 1618 roku budynku zborowego i następnie podczas pożaru miasta w 1627 roku, a także z powodu nasilających się prześladowań po 1634 roku niektórzy członkowie wspólnoty przeszli na luteranizm, inni wyjechali z miasta. Rok 1637 należy zatem traktować jako umowną datę zakończenia działalności unitarian w Śmiglu.

Współczesne drogowskazy nazw ulic w Śmiglu, fot. Kamila Szymańska (za zgodą autorki)

Mimo krótkiego, zaledwie siedemdziesięcioletniego istnienia parafii braci polskich w Śmiglu, pamięć o niej zachowała się w przestrzeni publicznej. W Śmiglu znajdują się Osiedle Braci Polskich i ulice: Ariańska, Arciszewskich, Andrzeja Dudycza.

Marta Małkus

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

Z drewna, piasku, gliny. Kościoły Pokoju na Śląsku

Bezpieczne schronienie. Luterańska świątynia w Szlichtyngowej jako pierwszy kościół graniczny na ziemi wschowskiej

Unikatowe świadectwo kultury pielgrzymkowej śląskich luteranów w czasie rekatolicyzacji. Malowidło "Jezus z uczniami w drodze do Emaus" z 1685 roku na drzwiach kościoła w Pogorzeliskach
Klasycyzm w służbie wiary. Gdański kościół mennonitów
Geodezyjny środek dawnej Warszawy. Kościół Ewangelicko-Augsburski
„Tam skarb Twój, gdzie serce Twoje…” Pamiątki pochówku Zofii z Ujejskich Radomickiej ze zbiorów Muzeum Ziemi Wschowskiej

Pogromca Maurów – "Santiago Matamoros". Święty Jakub Starej Góry

Cały dobytek w drewnianym kufrze. Żuławskie skrzynie posagowe w zbiorach Muzeum Narodowego w Gdańsku