Kiedy jesienią 1163 roku Bolesław Wysoki powracał z wygnania na Śląsk, w jego orszaku znalazła się grupka mnichów. Cystersi z niemieckiej Pforty mieli osiąść w Lubiążu, w opactwie książęcej fundacji, jednej z pierwszych placówek zakonu na ziemiach polskich.
Nie można wyobrazić sobie średniowiecznej Europy bez cystersów. Ich zasługi dla rozwoju kultury i gospodarki były nieocenione. Opactwa cysterskie stanowiły ważne centra nauki, medycyny i kultury. Od czasu, gdy został założony – a miało to miejsce w 1098 roku we Francji – do XV wieku, kiedy to rozpoczął się powolny schyłek jego potęgi, zakon zdążył wydać wielu świętych i błogosławionych. Do tych najbardziej znanych należeli między innymi jego założyciel święty Robert z Molesme czy święty Bernard z Clairvaux. Również średniowieczna Polska posiadała w tym gronie swego przedstawiciela – błogosławionego Wincentego Kadłubka, biskupa krakowskiego, autora słynnej Kroniki polskiej.
Założyciele opactwa w Cîteaux, święci (od lewej) Stefan Harding, Robert z Molesme (postać na klęczkach) i Alberyk z Cîteaux, licencja PD, Wikimedia Commons
Zakon działał i rozwijał się prężnie. Do końca XIII wieku miał ponad dwieście placówek w całej Europie. Książęta i możni zabiegali o obecność białych mnichów na swoich ziemiach. Opactwa fundowali kierowani różnymi pobudkami. Wiele z nich powstało jako nekropolie. Tak było w przypadku słynnego Heiligenkreuz, ufundowanego przez dziadka Bolesława Wysokiego, margrabiego Austrii Leopolda III, czy Barbeaux założonego przez króla Francji Ludwika VII.
Opactwo w Sulejowie, powiat piotrkowski, województwo łódzkie, fot. T.D., licencja CC BY-SA 2.5, Wikimedia Commons
Na ziemiach polskich przykład stanowi opactwo w Krzeszowie, w którym fundator, Bolko I Surowy i jego następcy spoczęli po śmierci. Niektóre fundacje miały charakter wotywny, czyli dziękczynny. W 1158 roku król Danii Waldemar I w podzięce za zakończenie dziesięcioletniej wojny domowej ufundował opactwo w Vitskøl. W Czechach fundacje panujących Przemyślidów były ściśle związane z ideologią władzy i następowały przeważnie w ważnych dla panującego i jego władztwa momentach. Na przykład zagrożony spiskiem Zawiszy z Falkensteinu Wacław II ufundował klasztor zbrasławski.
Mnisi cysterscy przy pracy, XIII wiek, manuskrypt z północy Niemiec, Cambridge University Library, licencja PD, Wikimedia Commons
Historycy zwracają uwagę, że podobnie rzecz się miała w przypadku książąt śląskich. Fundując opactwo w Lubiążu, Bolesław Wysoki wyraźnie zaznaczał i podkreślał swą obecność po powrocie z wygnania. Jego syn i następca, Henryk Brodaty pod wpływem swej małżonki Jadwigi (przyszłej świętej) założył klasztor w Trzebnicy, siedzibę pierwszego na ziemiach polskich zakonu żeńskiego. W 1203 roku sprowadzono doń cysterki z Bambergu. W Księdze henrykowskiej odnotowano słowa samego księcia, który o fundacji trzebnickiej miał powiedzieć tak: „Ojciec mój, szczęsnej pamięci książę Bolesław, założył na odpuszczenie swoich grzechów klasztor i kościół w Lubiążu, a po jego śmierci ja ufundowałem klasztor zakonnic w Trzebnicy ku czci Boga i świętego Bartłomieja – apostoła”. Nasi Piastowie oraz możnowładcy polscy podążali zatem za panującymi trendami.
Opactwo cystersów w Rudach, powiat raciborski, województwo śląskie, lfot. WikiPref, licencja CC BY-SA 4.0, Wikimedia Commons
Pierwsze opactwa cysterskie na ziemiach polskich powstały z inicjatywy możnych w późnych latach czterdziestych XII wieku w Jędrzejowie i Łeknie. Wkrótce po nich cystersi osiedli w fundacjach książęcych w Lądzie nad Wartą, Lubiążu, Wąchocku czy Sulejowie. W dwóch ostatnich po dziś dzień można oglądać wspaniałe pamiątki romańskiej przeszłości.
Dokument, w którym Bolesław Wysoki zakłada i uposaża opactwo Cystersów w Lubiążu, 1175 rok, licencja PD, Wikipedia Commons
Obecność cystersów zapowiadała i gwarantowała rozwój gospodarczy. Tam gdzie się pojawili, jak grzyby po deszczu wyrastały młyny, kuźnie wodne, stawy rybne, pasieki, browary i huty. Na przykład w opactwie w Wąchocku powstały kuźnie, które uczyniły placówkę ważnym ośrodkiem wytopu żelaza. Mnisi byli samowystarczalni. Uprawiali ziemię, kolonizowali dzikie dotąd tereny, zakładali wsie. Działalność gospodarcza na tak szeroką skalę wpływała na zmianę i kształtowanie krajobrazu, jednocześnie zasilała skarbiec opactwa.
Najstarsza część klasztoru Cysterek w Trzebnicy – romańska krypta Świętego Bartłomieja, fot. CC BY-SA 3.0 pl, Wikimedia Commons
licencjaWażny aspekt działalności białych mnichów stanowiły edukacja i oświata. Opactwa i klasztory prowadziły szkoły przygotowujące chłopców i dziewczęta do życia zakonnego. Również dzieci z „dobrych domów”, niekoniecznie wiążące swą przyszłość z zakonem, były wysłane doń przez rodziców celem otrzymania najlepszego wychowania i edukacji.
Opactwo pocysterskie w Krzeszowie fundacji księcia świdnicko-jaworskiego Bolka I Surowego, dziś perła europejskiego baroku, zdjęcie dzięki uprzejmości Dariusza Sekuły, sekulada.com
Dziś najważniejsze pamiątki cysterskie i pocysterskie w Polsce leżą na Szlaku Cysterskim. To szlak turystyczny powstały na mocy decyzji Rady Europy w 1990 roku, wytyczony w całej Europie.
Katarzyna Ogrodnik-Fujcik
Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU