Zbrojne powstanie i cud w Świątyni Jerozolimskiej,

czyli skąd się wzięła Chanuka

„I wtedy nagle zjawił się stary Machabeusz w asyście swoich pięciu synów… i nim greccy żołnierze zdali sobie sprawę, plugawiec, skory do wykonania rozkazu Greków nurzał się już we własnej krwi. Ołtarz w mig został rozbity. Natychmiast wybuchło powstanie…”

Młody korepetytor z opowiadania Icchoka Lejbusza Pereca Cud chanukowy w ten sposób wyjaśnia uczniowi i jego starszej siostrze genezę Chanuki. Przybliża jednak tylko fakty historyczne. Przysłuchujący się temu dziadek dzieci wtrąca się do rozmowy i podkreśla religijny wymiar tych wydarzeń.

Chanuka, zwana Świętem Poświęcenia lub Świętem Świateł, jest obchodzona 25 dnia żydowskiego miesiąca kislewa. W kalendarzu gregoriańskim wypada zwykle w pobliżu daty przesilenia zimowego. Jej korzenie sięgają czasów, gdy Palestyną rządziła hellenistyczna dynastia Seleukidów. Przejęła ona władzę nad tym terytorium w 200 roku przed naszą erą. Niektórzy Żydzi ulegali hellenizacji, czyli przyjmowali greckie obyczaje i instytucje. Inni się temu sprzeciwiali. Rodziło to poważne konflikty nie tylko między Grekami i Żydami, ale też wśród samej społeczności żydowskiej.

grafika przedstawiająca Żyda trzymającego zapaloną świece, Chanuka, dzieło anonimowe, około 1898, z kolekcji Żydowskiego Instytutu Historycznego, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, licencja PD, źródło: Centralna Baza Judaików

Chanuka, dzieło anonimowe, około 1898, z kolekcji Żydowskiego Instytutu Historycznego, Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, licencja PD, źródło: Centralna Baza Judaików

Poważny kryzys rozpoczął się na przełomie 168 i 167 roku przed naszą erą, za panowania Antiocha IV. Władca powracał z nieudanej wyprawy przeciwko Egiptowi. Wśród Żydów już wcześniej rozeszły się pogłoski o śmierci króla. Zaczęła się rebelia. Antioch IV zastosował represje. Ostatecznie zburzył mury Jerozolimy, wzniósł twierdzę i obsadził ją obcymi najemnikami. Źródła historyczne mówią, że doszło do zbezczeszczenia Świątyni. Prawdopodobnie poświęcono ją Zeusowi Olimpijskiemu i wstawiono do niej kultowy posąg. Król nakazał niszczenie egzemplarzy Tory, zakazał Żydom obrzędów religijnych, specjalnym edyktem zmuszał ich do udziału w kulcie pogańskim. Dodatkowo zwiększył obciążenia podatkowe. Działania te oburzyły ludność żydowską. Jednak wśród tych, którzy chcieli upodobnić się do greckich elit, zdarzali się zwolennicy nowych porządków. Spotykali się oni z potępieniem ze strony społeczności broniącej swojej religii i sprzeciwiającej się hellenizacji.

Lampka chanukowa, wykonana z mosiądzu srebrzonego, autor nieznany, XIX wiek, Muzeum-Zamek w Łańcucie, licencja PD,  źródło: Centralna Baza Judaików

Lampka chanukowa, wykonana z mosiądzu srebrzonego, autor nieznany, XIX wiek, Muzeum-Zamek w Łańcucie, licencja PD,  źródło: Centralna Baza Judaików

Wkrótce wybuchło powstanie. Punktem zapalnym była odmowa udziału w złożeniu ofiary pogańskiej przez członka rodziny kapłańskiej – Matatiasza. Człowiek ten zabił królewskiego urzędnika i Żyda, który uczestniczył w obrzędzie. Potem wraz z rodziną schronił się na pustyni. Przyłączali się do nich liczni ochotnicy i razem urządzali zbrojne wypady przeciw wrogom. Po śmierci Matatiasza dowództwo objął jego syn Juda, noszący przydomek Machabeusz. Wraz z braćmi rozwinął działania wojenne, nie tylko partyzanckie. W grudniu 164 roku przed naszą erą powstańcy weszli do Jerozolimy i odzyskali Świątynię. Od razu wyrzucili z niej wszelkie przedmioty i pozostałości kultu pogańskiego. Na nowo uroczyście ją poświęcili. Według tradycji chcieli rozpalić lampę wiecznego światła, ale znaleźli tylko jeden specjalnie przygotowany i zapieczętowany dzbanuszek z oliwą. Zmartwili się bardzo, taka porcja bowiem mogła wystarczyć na jeden dzień palenia światła. Wtedy miał wydarzyć się cud: niewielka ilość tłuszczu starczyła na całe osiem dni. W tym czasie można było przygotować odpowiednią ilość koszernej oliwy.

Henri-Camille Danger (1857–1937), Matatiasz sprzeciwiający się złożeniu ofiary bożkom, licencja CC-BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Henri-Camille Danger (1857–1937), Matatiasz sprzeciwiający się złożeniu ofiary bożkom, licencja CC-BY-SA 4.0, Wikimedia Commons

Na pamiątkę cudu lampki chanukowe zapala się przez osiem dni, codziennie dodając jedną. Chanukija (świecznik), wystawiony przed drzwiami lub w oknie, symbolizuje rozgłaszanie wieści o cudownym wydarzeniu. Światło powinno palić się przynajmniej pół godziny każdego dnia.

Na ziemiach polskich, w zamożnych domach żydowskich, świeczniki chanukowe były bogato zdobione, wykonane ze srebra lub pozłacane. Częściej używano chanukii kutych z metalu, odlewanych z brązu czy też zwykłych, glinianych, niekiedy pięknie pomalowanych. Świecznik mógł posiadać dodatkowe miejsce na dziewiątą lampkę, tak zwaną posługaczkę. Nie wolno bowiem zapalać jednego światełka od drugiego.

Świecznik chanukowy synagogalny z białego metalu srebrzonego i marmuru, pochodzący z synagogi w Kaliszu, początek XX wieku, z kolekcji Muzeum Narodowego w Lublinie, źródło: Centralna Baza Judaików

Z biegiem czasu Chanuce zaczęły towarzyszyć różne zwyczaje. Dzieci otrzymywały w prezencie pieniądze, bawiły się małym drewnianym bączkiem z wymalowanymi na bokach hebrajskimi literami, dorośli grali w karty. Tradycja nie nakazywała spożywania specjalnych potraw, lecz w niektórych domach narodził się obyczaj przygotowywania smakołyków smażonych na tłuszczu, na przykład naleśników, racuchów czy pączków.

Święto może mieć podwójne znaczenie: religijne i patriotyczne. Wiąże się bowiem zarówno z odważnym zrywem powstańczym Machabeuszy, jak i z tradycją cudu, dzięki któremu można było dokonywać niezwykle ważnych dla społeczności żydowskiej obrzędów religijnych.

Ewa Olkuśnik

Powrót
drukuj wyślij facebook
ŻYDOWSKI MALARZ POLSKIEJ HISTORII. KAZIMIERZ WIELKI I ESTERKA ALEKSANDRA LESSERA w zbiorach Żydowskiego Instytutu Historycznego imienia Emanuela Ringelbluma w Warszawie
Lublin. Międzynarodowe centrum żydowskiego życia naukowego i religijnego
Renesansowa synagoga w Zamościu
Zagłada świątyni. Wysadzenie w powietrze Wielkiej Synagogi w Warszawie