Czy tylko syrena reprezentowała stolicę?

O dawnych herbach Warszawy

Najstarsze przedstawienie warszawskiego herbu z XIV wieku ukazuje zagadkową postać. Czy na pewno jest to syrena? Istnieją co do tego wątpliwości. A jednak to właśnie ona znalazła się na odznace Nagrody Miasta Stołecznego Warszawy.

 

Herbem Warszawy jest syrena z tarczą i szablą, umieszczona w czerwonym polu. To wie każdy. W pierwszych wiekach istnienia miasta, czyli do momentu zespolenia otaczających Starą Warszawę niezależnych administracyjnie obszarów (miasteczek i jurydyk) (1791), syrena występowała w herbie Starej Warszawy, dzisiejszego Starego Miasta. Sąsiadujące z nią Nowa Warszawa oraz dawne prawo- i lewobrzeżne jurydyki (niezależne od głównego miasta obszary, między innymi Pragi, Skaryszewa, Grzybowa, Leszna), które dziś znajdują się w granicach miasta, posiadały zupełnie inne herby. Na tarczy herbowej Nowej Warszawy była przedstawiona kobieta, której towarzyszył wspięty na tylnych nogach jednorożec. Herby prywatnych miasteczek i jurydyk zawierały najczęściej znaki tożsamościowe ich właścicieli – godła rodzinne. Wieloelementowy, rozbudowany herb posiadała warszawska Praga, od 1648 roku prywatne miasteczko biskupów kamienieckich. Do niedawna jeszcze wykorzystywały go władze dzielnicy Praga-Północ.    

Odcisk najstarszej pieczęci miasta Stara Warszawa przywieszonej na dokumencie skierowanym do rady miejskiej Torunia z 1400 roku, Archiwum Państwowe w Toruniu, fotografia ze zbiorów Muzeum Warszawy

Za najstarszy, używany także współcześnie, uważa się herb Starej Warszawy, która powstała najwcześniej i była najważniejsza. Przeniesiony na jej pieczęcie znak od XIV wieku potwierdzał czynności prawne władz miasta. Odcisk pieczętny z najdawniejszym przedstawieniem herbu przetrwał na dokumencie przechowywanym w Archiwum Państwowym w Toruniu, z którym to miastem władze Starej Warszawy utrzymywały wówczas stały kontakt. Tam zwracano się o rozstrzygnięcie spornych spraw sądowych.

Siedemnastowieczna pieczęć miasta Nowa Warszawa z herbem, w otoku napis: SIGILLUM + NOVAE + CIVITATIS + VARSHOWIENSIS [pieczęć miasta Nowa Warszawa], nad tarczą herbową data – 1546, Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, licencja PD, źródło: Wikimedia Commons

Czy przedstawiona na pieczęci postać to rzeczywiście syrena? Niewątpliwie górna część postaci ma kształty ludzkie. Nieczytelny jednak jest pozostały fragment ciała, którego niewyraźne zarysy nasuwają skojarzenie raczej z poczwarą łączącą cechy ptaka i smoka. Być może to swobodna interpretacja greckiej syreny, późniejszej mieszkanki średniowiecznych bestiariuszy – ksiąg zawierających ilustracje i opisy baśniowych stworzeń. Heraldycy wypowiadający się na temat wczesnego herbu miasta mają różne opinie. Faktem jest, że w kolejnych wiekach kształty postaci z herbu z początków istnienia miasta zmieniały się. Dopiero w XVIII wieku jej wizerunek przedstawiał, dobrze nam dziś znaną, pół kobietę, pół rybę. Kształty upoczwarzonej syreny z odcisku najstarszej pieczęci Starej Warszawy zostały przypomniane niedługo po wojnie. Jak do tego doszło?

Herb miasta Pragi Biskupiej z przywileju powstania miasta z 10 lutego 1648 roku, oryginał w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, fragment skanu elektronicznego wykonanego na zamówienie Muzeum Warszawy

Pod koniec lat pięćdziesiątych XX wieku władze Warszawy zdecydowały o ustanowieniu nagrody, którą mogłyby uhonorować osoby zasłużone dla miasta. Ogłoszono konkurs na odznakę „Za Zasługi dla Warszawy”. Przedsięwzięcie przyciągnęło licznych artystów. Pierwszą nagrodę przyznano Ewelinie Szczech, graficzce i rzeźbiarce z Torunia. Jednak władze miasta podjęły decyzję, żeby to nie jej pracę, ale projekt odznaki Witolda Janowskiego przeznaczyć do realizacji. Architekt i grafik zaproponował odznakę w formie niewielkiego listka, w który został wkomponowany odcisk najstarszej pieczęci Starej Warszawy. Odznaki „Za Zasługi dla Warszawy” przyznawano w trzech stopniach: złotym, srebrnym i brązowym.

Srebrna odznaka honorowa „Za Zasługi dla Warszawy”, projekt Witold H. Janowski, wykonawca Mennica Państwowa, Warszawa, lata sześćdziesiąte XX wieku, tombak, wyrób grawerski, 19,5 x 40 cm, Muzeum Warszawy, sygn. MHW 16790

Po raz pierwszy wręczono je 15 stycznia 1960 roku, dwa dni przed piętnastą rocznicą wyzwolenia Warszawy. Uhonorowano wówczas polityków, działaczy społecznych i samorządowych, zasłużonych artystów, ale także wyróżniających się pracowników warszawskich zakładów pracy, jednostki wojskowe zasłużone w bojach o miasto, redakcje czasopism oraz przedstawicieli różnych grup zawodowych. Odznaczenie przyznawano do początku lat dziewięćdziesiątych. Wówczas kojarzona z okresem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej odznaka została zastąpiona nową. Ta ostania, wobec ostrej krytyki ze strony heraldyków, nie przetrwała długo. W 2015 roku władze Warszawy powróciły do wcześniejszego projektu – listka z upoczwarzoną syreną. Od tego momentu nagroda jest przyznawana corocznie.   

Krzysztof Zwierz

 

 

 

Powrót ZOBACZ NA OSI CZASU
drukuj wyślij facebook

O możliwościach papierowych syren. Artystyczne wycinanki Wojciecha Czerwosza ze zbiorów Muzeum Warszawy

Łowickie róże, liście dębu i syrena z ogonem z milanowskiego jedwabiu. Suknie projektu Grażyny Hase w zbiorach Muzeum Warszawy

Warszawa woj. mazowieckie
Warszawa woj. mazowieckie
Warszawa woj. mazowieckie
Warszawa woj. mazowieckie