POPIOŁY

Popioły Andrzeja Wajdy, będące adaptacją powieści Stefana Żeromskiego, mocno podzieliły publiczność oraz krytykę. Spór dotyczył sposobu ukazania bohaterstwa Polaków, walczących pod dowództwem Napoleona Bonaparte. Niektórzy odbierali je jako bohaterszczyznę – bezmyślną, źle pojętą odwagę, graniczącą z brawurą, której towarzyszyły akty okrucieństwa.

Fabuła rozpoczyna się latem 1797 r. Książę Jan Gintułt w trakcie podróży po Włoszech obserwuje obdartych żołnierzy z Legionów Polskich, śpiewających Mazurka Dąbrowskiego. Po powrocie do kraju Gintułt spotyka młodego szlachcica Rafała Olbromskiego (w tej roli Daniel Olbrychski), którego czyni osobistym sekretarzem. W Warszawie Rafał zapoznaje się z masonerią i wdaje w tragiczny romans z żoną generała de With – Heleną (Pola Raksa). Na jego drodze staje również dawny znajomy Krzysztof Cedro (Bogusław Kierc). Po kłótni, każdy z przyjaciół na własną rękę zaciąga się do polskich oddziałów. Rafał bierze udział w bitwie pod Raszynem oraz o Sandomierz, zaś Krzysztof uczestniczy w szturmie na hiszpańską Saragossę oraz w szarży pod Somosierrą. Przychodzi rok 1812. Rafał zajmuje się odbudową spalonego domu ojca w Tarninach, zaś Cedro bierze udział w rosyjskiej kampanii Napoleona. W trakcie zimowego odwrotu wojsk napoleońskich spod Moskwy przyjaciele mijają się: niewidomy Rafał stoi w śniegu przy drodze, którą podąża Cedro za cesarzem.

Daniel Olbrychski i Andrzej Wajda podczas Lubuskiego Lata Filmowego, ok. 1970,  za: M. Skarbek, Ziemia Lubuska, 1973, licencja PD, Wikimedia Commons

Narracja filmowych Popiołów koncentruje się na losach dwóch fikcyjnych postaci, ukazanych na tle wielkich starć z okresu wojen napoleońskich (oblężenie Mantui, tłumienie buntów na San Domingo), z których dwa – Somosierrę oraz odwrót Napoleona z Rosji – Wajda dodał, by wzmocnić efekty batalistyczne. Jednakże główne pytanie, stawiane w tej adaptacji, dotyczy sensu walki „za wolność naszą i waszą” u boku Bonapartego oraz słuszności narodowych zrywów. Rafał i Krzysztof to młodzi ludzie uosabiający polskie zalety i wady: porywczość, emocjonalność, zażarty patriotyzm, skłonność do poświęceń, brawurę, ale też brak stabilizacji, ciągłą potrzebę wyzwań. Reżyser ukazał dramat ich zawiedzionych nadziei oraz straconych złudzeń. Jednocześnie obraz walczących Polaków nie jest w  filmie koloryzowany – ich czyny to często wyraz bezmyślności, a nawet okrucieństwa, przez co zarzucano Wajdzie antypolskość.

Sandomierz – kościół św. Jakuba i klasztor dominikanów, licencja PD, Wikimedia Commons

Wątpliwości nie wzbudzały natomiast duże walory artystyczne filmu, a w szczególności widowiskowe sceny batalistyczne, zrealizowane z pomocą jednostek armii bułgarskiej oraz trzech stadnin koni. Niemałą trudność sprawiła twórcom również rekonstrukcja dworów, które trzeba było odtworzyć w całości.

Film kręcono w Walewicach, Wyszogrodzie oraz w Bułgarii. Sceny szturmu na Sandomierz (walki stoczonej przez wojska Księstwa Warszawskiego z Austriakami w dniu 17 maja 1809 roku) powstawały w autentycznych plenerach. W sandomierskim kościele pw. św. Jakuba filmowy książę Gintułt błaga dowódcę, generała Michała Sokolnickiego, o oszczędzenie tej pięknej świątyni. Zdjęcia realizowano także w klasztorze Dominikanów oraz pod murami miejskimi Sandomierza.

Program obowiązkowy: Andrzej Wajda o filmie "Popioły" źródło: YouTube

Popioły uznawane są za ostatni film tzw. szkoły polskiej, będący – zdaniem Zygmunta Kałużyńskiego – jej podsumowaniem, które dało „monumentalną pełnię i perspektywę historyczną, jakiej jej dotychczas brakowało”.

Adam Wyżyński